Παιδιά που θα έπρεπε να βρίσκονται στο σχολείο οδηγούν ζεμπού σε σκονισμένους δρόμους. Γυναίκες πουλούν σακιά με κάρβουνο έξω από πρόχειρες ξύλινες παράγκες. Είναι το τέλος της ξηρής περιόδου στη νότια Μαδαγασκάρη.
Οι άνθρωποι διψούν για βροχή, για χρήματα — και, λιγότερο ορατά, για συντροφικότητα. Είναι φτωχοί, συχνά πεινασμένοι. Και, σε ανησυχητικό βαθμό, μόνοι, όπως προκύπτει από το ρεπορτάζ του Economist.
Για χρόνια κυριαρχούσε η ιδέα ότι η μοναξιά είναι «πάθηση» του ανεπτυγμένου κόσμου: ότι οι πλούσιες, ατομικιστικές κοινωνίες αποσυνδέονται κοινωνικά καθώς κυνηγούν την ευημερία. Τα δεδομένα όμως λένε το αντίθετο.
Οι δυτικές κοινωνίες, όπου περισσότεροι άνθρωποι ζουν μόνοι και η θρησκεία έχει υποχωρήσει, τείνουν να είναι τελικά λιγότερο μοναχικές.
Αντίθετα, οι φτωχότερες χώρες εμφανίζουν υψηλότερα ποσοστά μοναξιάς. Και η πιο μοναχική ήπειρος απ’ όλες είναι —παράδοξα— η Αφρική: η πατρίδα του ubuntu, της ιδέας ότι «ο άνθρωπος γίνεται άνθρωπος μέσα από τους άλλους».
Το 2024, πάνω από το ένα τέταρτο των Αφρικανών δήλωσε ότι ένιωθε μοναξιά.
Τι είναι —και γιατί βλάπτει— η μοναξιά
Η μοναξιά ορίζεται ως το επώδυνο χάσμα ανάμεσα σε όσα περιμένουμε από τις κοινωνικές μας σχέσεις και σε όσα τελικά ζούμε.
Οι ικανοποιητικές σχέσεις απαιτούν εγγύτητα, υποστήριξη, οικειότητα, χαρά, σεβασμό και την αίσθηση ότι είμαστε χρήσιμοι.
Όταν αυτά λείπουν, οι συνέπειες είναι σοβαρές: έρευνες συνδέουν τη μοναξιά με εμφράγματα και εγκεφαλικά· μετα-αναλύσεις δείχνουν αύξηση του κινδύνου θανάτου κατά περίπου 14%. Και, φυσικά, είναι ψυχικά εξοντωτική: εντείνει άγχος και κατάθλιψη, δημιουργώντας έναν φαύλο κύκλο απομόνωσης.
Τα δεδομένα δείχνουν φτώχεια — και Μαδαγασκάρη
Τον Ιούνιο, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας ανέλυσε 23 σύνολα δεδομένων (μεταξύ τους και το Gallup World Poll).
Το συμπέρασμα ήταν σαφές: όσο φτωχότερη η χώρα, τόσο μεγαλύτερη η μοναξιά. Η ίδια σχέση ισχύει και εντός των χωρών: οι πλουσιότεροι στους πλουσιότερους τόπους είναι οι λιγότερο μοναχικοί· οι φτωχότεροι στους φτωχότερους, οι περισσότερο.
Και στην κορυφή της κατάταξης βρίσκεται η Μαδαγασκάρη. Περίπου 33 εκατ. άνθρωποι ζουν σε μια χώρα διπλάσια από τη Βρετανία. Το 70% επιβιώνει με λιγότερα από 3 δολάρια την ημέρα.
Στο Αμποβόμπε, πόλη του άνυδρου νότου, οι δρόμοι μοιάζουν γεμάτοι ζωή: πάγκοι, κάρα με βόδια, ομάδες εργατών που περιμένουν δουλειά. Κι όμως, το 60% δήλωσε ότι ένιωσε μοναξιά την προηγούμενη ημέρα.
Τα χρήματα δεν αγοράζουν την αγάπη — αλλά τη διευκολύνουν
Η φτώχεια δεν προκαλεί αυτομάτως μοναξιά. Όμως επηρεάζει το πόσο και το πώς κοινωνικοποιούμαστε. Σε πλουσιότερες χώρες, οι άνθρωποι περνούν περισσότερο χρόνο με φίλους, οικογένεια και συναδέλφους.
Εκεί όπου λείπουν τα μέσα, ο χρόνος χάνεται στη βιοπάλη. Η ποιότητα των δεσμών υποφέρει όταν κάθε συνάντηση σκιάζεται από το άγχος του λογαριασμού.
Στο Αμποβόμπε, πολλοί δεν έχουν τρεχούμενο νερό και το μεταφέρουν από πηγάδια. Όταν δεν βρέχει, το νερό ακριβαίνει και ο χρόνος για τους άλλους εξαφανίζεται. Ο Ντιε Ντονέ, με σοβαρή αναπηρία, εξαρτάται από βοήθεια που συχνά δεν έρχεται. «Όταν ψάχνουν χρήματα, δεν νοιάζονται για μένα», λέει. Έχει σκεφτεί ακόμη και την αυτοκτονία.
Η φτώχεια διαβρώνει και τις σχέσεις: αυξάνει τη δυσπιστία, γεννά συγκρούσεις, τρέφει το στίγμα. Μια άνεργη γυναίκα λέει ότι την αποφεύγουν. Άλλοι βλέπουν τη μοναξιά να μεγαλώνει με τη μετανάστευση: όσοι φεύγουν για δουλειά αποκόπτονται· όσοι μένουν πίσω γερνούν, φτωχαίνουν, απομονώνονται.
Μαθήματα από την Αγγλία
Αν η φτώχεια είναι βαθιά αιτία, η αντιμετώπιση της μοναξιάς μπορεί να γίνει και άμεσα. Στο Φρομ, μια μικρή αγγλική πόλη, γιατροί άρχισαν να «συνταγογραφούν» κοινωνική επαφή και να εκπαιδεύουν κατοίκους ως «συνδέσμους κοινότητας».
Τα αποτελέσματα ήταν εντυπωσιακά: οι απρογραμμάτιστες εισαγωγές στο νοσοκομείο μειώθηκαν, εξοικονομώντας πάνω από 1 εκατ. λίρες.
Παρόμοιες ιδέες δουλεύουν και σε φτωχότερες χώρες. Στη Ζιμπάμπουε, τα «παγκάκια φιλίας» έξω από κλινικές προσφέρουν ακρόαση και καθοδήγηση — και στους βοηθούς, μια νέα αίσθηση σκοπού.
Πίσω στο Αμποβόμπε, άτομα με αναπηρία συναντιούνται κάθε Σάββατο, στηρίζουν ο ένας τον άλλον και όσους έχουν μείνει μόνοι. Παρά τις αντιξοότητες, «συνδεόμαστε καλά», λένε. «Και κοιτάμε μπροστά».
Η μοναξιά δεν είναι προνόμιο των πλουσίων. Είναι παγκόσμιο πρόβλημα — και συχνά πλήττει περισσότερο εκείνους που έχουν τα λιγότερα. Η αντιμετώπισή της δεν απαιτεί μόνο ανάπτυξη, αλλά και κοινότητα.
