Τη δεκαετία του 1800, οι αρχαιολόγοι άρχισαν να ανασυνθέτουν την ιστορία της Ευρώπης από τα οστά των αρχαίων κυνηγών-συλλεκτών και την τέχνη που άφησαν πίσω τους, όπως σπηλαιογραφίες, ειδώλια γονιμότητας και αγάλματα που απεικονίζουν τον «άνθρωπο-λιοντάρι». Την τελευταία δεκαετία, οι γενετιστές έχουν προσθέσει μια νέα διάσταση σε αυτή την ιστορία, εξάγοντας DNA από δόντια και οστά.
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ
Αρχαία ελληνικά: Επιστημονική ορολογία και... υπερβολές
Σε δυο μελέτες που δημοσιεύθηκαν πρόσφατα στο περιοδικό «Nature», ερευνητές παρουσιάζουν μια σημαντική ανάλυση του γενετικού αρχείου της προϊστορικής Ευρώπης.
Όπως αναφέρει στο άρθρο της η ΕΡΤ, ξετάζοντας το DNA που συλλέχθηκε από τα λείψανα 357 αρχαίων Ευρωπαίων, οι ερευνητές ανακάλυψαν ότι αρκετά κύματα κυνηγών-συλλεκτών μετανάστευσαν στην Ευρώπη. Οι μελέτες εντόπισαν τουλάχιστον οκτώ πληθυσμούς, ορισμένοι από τους οποίους διαφέρουν γενετικά μεταξύ τους, περισσότερο από τους σημερινούς Ευρωπαίους και Ασιάτες. Συνυπήρξαν στην Ευρώπη για χιλιάδες χρόνια, αντάλλασσαν εργαλεία και μοιράζονταν πολιτισμούς. Ορισμένες ομάδες επέζησαν από την Εποχή των Παγετώνων, ενώ άλλες εξαφανίστηκαν, έχοντας ίσως εξοντωθεί από άλλες ομάδες.
«Επιτέλους κατανοούμε τη δυναμική των Ευρωπαίων κυνηγών-συλλεκτών», δήλωσε η Βανέσα Βιλάλμπα-Μούκο, παλαιογενετίστρια στο Ινστιτούτο Εξελικτικής Ανθρωπολογίας Max Planck στη Λειψία της Γερμανίας και συγγραφέας και των δύο μελετών.
Η νέα γενετική ανάλυση υποστηρίζει ότι όταν έφτασαν στην Ευρώπη οι αγρότες πριν από περίπου 8.000 χρόνια, συνάντησαν τους απογόνους αυτής της μακράς ιστορίας, ανθρώπους με ανοιχτόχρωμη επιδερμίδα και σκούρα μάτια στα ανατολικά και πιθανώς σκουρόχρωμους και γαλανομάτες στα δυτικά. Η επιστήμονας και οι συνάδελφοί της έδωσαν σε αυτούς τους λαούς νέα ονόματα: Fournol, Vestonice, GoyetQ2, Villabruna, Oberkassel και Sidelkino, μεταξύ άλλων.
Αλλά οι επιστήμονες μόλις τώρα αρχίζουν να κατανοούν πώς προέκυψαν τόσες πολλές διαφορετικές ομάδες πριν από 45.000 έως 5.000 χρόνια.
«Δεν περίμενα αυτό το πλήθος αντικαταστάσεων και αλλαγών στην καταγωγή», δήλωσε ο Κάρλες Λαλουέθα-Φοξ, διευθυντής του Μουσείου Φυσικών Επιστημών στη Βαρκελώνη και συγγραφέας μιας από τις νέες δημοσιεύσεις. «Δεν γνωρίζουμε ακόμη γιατί έγιναν αυτές οι μετακινήσεις. Τι συνέβη και γιατί – είναι παράξενο», σημείωσε.
Οι σύγχρονοι άνθρωποι εμφανίστηκαν στην Αφρική και επεκτάθηκαν σε άλλες ηπείρους πριν από περίπου 60.000 χρόνια. Πέρυσι, οι αρχαιολόγοι πιθανώς ανακάλυψαν την παλαιότερη απόδειξη ανθρώπινης παρουσίας στην Ευρώπη: ένα σύνολο δοντιών ηλικίας 54.000 ετών που βρέθηκαν σε ένα γαλλικό σπήλαιο.
Όταν αυτές οι ομάδες έφτασαν στην Ευρώπη, οι Νεάντερταλ ζούσαν ήδη σε όλη την ήπειρο για περισσότερα από 100.000 χρόνια. Οι Νεάντερταλ εξαφανίστηκαν πριν από περίπου 40.000 χρόνια, ίσως επειδή οι σύγχρονοι άνθρωποι τους νίκησαν με πιο εξελιγμένα όπλα.
Ωστόσο, το παλαιότερο DNA των σύγχρονων ανθρώπων στην Ευρώπη που χρονολογείται πριν από 45.000 χρόνια, αμφισβητεί αυτή τη θεωρία. Προέρχεται από ανθρώπους που ανήκαν σε ένα χαμένο κλάδο του ανθρώπινου γενεαλογικού δέντρου. Οι πρόγονοί τους επεκτάθηκαν στην Αφρική, αλλά χωρίστηκαν μόνοι τους πριν από τη διάσπαση των προγόνων των Ευρωπαίων και των Ασιατών.
Αυτοί οι πρώτοι Ευρωπαίοι δεν έχουν σχεδόν καμία γενετική σχέση με νεότερα ευρήματα κυνηγών-συλλεκτών. Φαίνεται ότι οι πρώτοι σύγχρονοι άνθρωποι στην Ευρώπη μπορεί να εξαφανίστηκαν μαζί με τους Νεάντερταλ, δήλωσε ο Κοζίμο Ποστ, παλαιογενετιστής στο Πανεπιστήμιο του Tübingen στη Γερμανία και συγγραφέας των δύο μελετών.
«Είναι πραγματικά πολύ ενδιαφέρον το γεγονός ότι και οι πρώτοι σύγχρονοι άνθρωποι δυσκολεύτηκαν να επιβιώσουν», σημείωσε.
Πριν από την εμφάνιση της ανάλυσης του αρχαίου DNA, οι αρχαιολόγοι έδιναν ονόματα σε πολιτισμούς με βάση το στυλ των αντικειμένων που κατασκεύαζαν. Ο αρχαιότερος σύγχρονος πολιτισμός στην Ευρώπη είναι γνωστός ως Aurignacians, και πήρε το όνομά του από τις αρχαιότερες σπηλαιογραφίες και γλυπτά της ηπείρου.
Πριν από περίπου 33.000 χρόνια, καθώς το κλίμα έγινε ψυχρό, ένας νέος πολιτισμός που ονομάστηκε Γκραβετίαν (Gravettian) εμφανίστηκε σε όλη την Ευρώπη. Οι κυνηγοί του πολιτισμού αυτού κατασκεύαζαν δόρατα για να σκοτώνουν μαλλιαρά μαμούθ και άλλα μεγάλα θηράματα. Κατασκεύαζαν επίσης τα λεγόμενα ειδώλια της Αφροδίτης που μπορεί να αντιπροσώπευαν τη γονιμότητα.
Ο Ποστ και οι συνεργάτες του βρήκαν DNA σε λείψανα των Γκραβετίαν διάσπαρτα σε όλη την Ευρώπη. Οι επιστήμονες περίμεναν ότι όλα τα άτομα θα προέρχονταν από τον ίδιο γενετικό πληθυσμό, αλλά αντίθετα, βρήκαν δύο διαφορετικές ομάδες: μία στη Γαλλία και την Ισπανία και μία άλλη στην Ιταλία, την Τσεχική Δημοκρατία και τη Γερμανία.
«Ήταν πολύ διακριτές, και αυτό μας εξέπληξε, επειδή είχαν τον ίδιο πολιτισμό», δήλωσε ο Ποστ.
Ο Ποστ και οι συνάδελφοί του ονόμασαν τον δυτικό πληθυσμό Φουρνόλ (Fournol) και βρήκαν γενετική σύνδεση μεταξύ αυτής της ομάδας και λειψάνων Aurignacian ηλικίας 35.000 ετών στο Βέλγιο. Ονόμασαν την ανατολική ομάδα Βεστονίτσε (Vestonice), και ανακάλυψαν ότι είχαν κοινή καταγωγή με τους κυνηγούς-συλλέκτες ζούσαν στη Ρωσία πριν από 34.000 χρόνια.
Αυτό το γενετικό χάσμα οδήγησε τον δρα Ποστ και τους συναδέλφους του στο συμπέρασμα ότι οι Φουρνόλ και οι Βεστονίτσε ανήκαν σε δύο κύματα που μετανάστευσαν στην Ευρώπη ξεχωριστά. Αφού έφτασαν εκεί, έζησαν για αρκετές χιλιάδες χρόνια με τον πολιτισμό των Γκραβετίαν παραμένοντας όμως γενετικά διακριτοί.
«Το αποτέλεσμα αυτό είναι, κατά τη γνώμη μου, πρωτοποριακό», δήλωσε η Αναΐς Λουίζα Βινιόλ, αρχαιολόγος στο Πανεπιστήμιο του Παρισιού, η οποία δεν συμμετείχε στη μελέτη.
Η Βινιόλ είπε ότι οι αρχαιολόγοι μπορούν πλέον να διερευνήσουν το είδος των πολιτιστικών επαφών που είχαν αυτοί οι δύο πληθυσμοί. Είναι σαφές από τη νέα μελέτη ότι δεν ήταν εντελώς απομονωμένοι ο ένας από τον άλλον. Στο Βέλγιο, οι επιστήμονες βρήκαν λείψανα ηλικίας 30.000 ετών με ένα μείγμα καταβολών από Φουρνόλ και Βεστονίτσε.
Πριν από περίπου 26.000 χρόνια, οι δύο ομάδες αντιμετώπισαν μια νέα απειλή για την επιβίωσή τους: ένα τείχος από παγετώνες. Κατά τη διάρκεια της Εποχής των Παγετώνων, από 26.000 έως 19.000 χρόνια πριν, οι Ευρωπαίοι κυνηγοί-τροφοσυλλέκτες αποκλείστηκαν από μεγάλο μέρος της ηπείρου, επιβιώνοντας μόνο σε νότια καταφύγια.
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ
Ελβετία: Επαναπατρίζονται στην Ελλάδα 15 αρχαία αντικείμενα
Η δρ Βιλάλμπα-Μούκο και οι συνάδελφοί της μελέτησαν το καταφύγιο της Ιβηρικής Χερσονήσου μελετώντας το DNA στα δόντια ενός ανθρώπου 23.000 ετών που βρέθηκε σε ένα σπήλαιο στη νότια Ισπανία. Το DNA του αποκάλυψε ότι ανήκε στον πολιτισμό Φουρνόλ που ζούσε στην Ιβηρική πριν από την Εποχή των Παγετώνων. Οι ερευνητές βρήκαν επίσης γενετικούς δείκτες που τον συνδέουν με έναν σκελετό 45.000 ετών που ανακαλύφθηκε στη Βουλγαρία.
Όταν υποχώρησαν οι παγετώνες, ορισμένοι απόγονοι των Φουρνόλ συνέχισαν να ζουν στην Ιβηρική χερσόνησο. Άλλοι όμως επεκτάθηκαν βόρεια ως ένας νέος πληθυσμός, τον οποίο ο δρ Ποστ και οι συνεργάτες του ονόμασαν GoyetQ2.
Ο Ποστ και οι συνάδελφοί του δεν βρήκαν καταγωγή Βεστονίτσε στους Ευρωπαίους μετά την Εποχή των Παγετώνων. Αντίθετα, ανακάλυψαν έναν πληθυσμό κυνηγών-συλλεκτών που φαίνεται ότι επεκτάθηκε από τα Βαλκάνια, γνωστό ως Βιλαμπρούνα (Villabruna). Αυτός ο πληθυσμός μετακινήθηκε στην Ιταλία και αντικατέστησε τους Βεστονίτσε.
Για αρκετές χιλιάδες χρόνια, οι Βιλαμπρούνα ζούσαν στη νότια Ευρώπη. Στη συνέχεια, πριν από 14.000 χρόνια, διέσχισαν τις Άλπεις και συνάντησαν τους GoyetQ2 στα βόρεια. Ένας νέος πληθυσμός εμφανίστηκε με καταγωγή τρία μέρη Βιλαμπρούνα και ένα μέρος GoyetQ2. Αυτός ο νέος λαός, τον οποίο ο Ποστ και οι συνάδελφοί του ονόμασαν Ομπερκάσελ (Oberkassel), επεκτάθηκε σε μεγάλο μέρος της Ευρώπης, αντικαθιστώντας τον πληθυσμό GoyetQ2.
Οι ερευνητές υποθέτουν ότι μια κλιματική αλλαγή θα μπορούσε να εξηγήσει αυτό το νέο κύμα. Πριν από περίπου 14.000 χρόνια, ένας παλμός έντονης θερμότητας δημιούργησε δάση σε μεγάλο μέρος της Ευρώπης. Οι άνθρωποι του Ομπερκάσελ μπορεί να ήταν καλύτεροι κυνηγοί, ενώ οι GoyetQ2 υποχώρησαν με τη συρρίκνωση των στεπών.
Στα ανατολικά, οι Ομπερκάσελ συνάντησαν μια νέα ομάδα κυνηγών-συλλεκτών που πιθανότατα έφτασε από τη Ρωσία. Οι επιστήμονες ονόμασαν τους απογόνους αυτής της ομάδας, οι οποίοι ζούσαν στην Ουκρανία και τις γύρω περιοχές, Σιντελκίνο (Sidelkino).
Ωστόσο, στην Ιβηρική χερσόνησο δεν υπήρξαν μεγάλες κινήσεις νεοφερμένων που αντικατέστησαν τους παλαιότερους λαούς. Οι Ίβηρες μετά την Εποχή των Παγετώνων εξακολουθούσαν να φέρουν μεγάλο μέρος της καταγωγής τους από τους ανθρώπους του Φουρνόλ που είχαν φτάσει εκεί χιλιάδες χρόνια πριν από την προέλαση των παγετώνων. Οι άνθρωποι της Βιλαμπρούνα μετακινήθηκαν στη βόρεια Ισπανία, αλλά “πρόσθεσαν” και το δικό τους DNA αντί να αντικαταστήσουν εκείνους που βρίσκονταν εκεί πριν.
Όταν οι πρώτοι αγρότες έφτασαν στην Ευρώπη από την Τουρκία πριν από περίπου 8.000 χρόνια, τρεις μεγάλες ομάδες κυνηγών-συλλεκτών ζούσαν σε όλη την ήπειρο: οι Ίβηρες, οι Ομπερκάσελ και οι Σιντελκίνο. Οι σημερινοί Ευρωπαίοι φέρουν κάποια από τα γονίδιά τους, γεγονός που επέτρεψε στον Ποστ και τους συναδέλφους του να κάνουν κάποιες εικασίες σχετικά με τη φυσική εμφάνιση των αρχαίων πληθυσμών.
Σύμφωνα με τους ερευνητές, οι άνθρωποι του Σιντελκίνο στα ανατολικά είχαν γονίδια που σχετίζονταν με σκούρα μάτια και ανοιχτόχρωμο δέρμα. Οι Ομπερκάσελ στα δυτικά, αντίθετα, είχαν πιθανώς μπλε μάτια και σκούρο δέρμα, αν και είναι πιο δύσκολο να είμαστε σίγουροι για την εμφάνισή τους από ό,τι για τους Σιντελκίνο.
Αυτές οι τρεις ομάδες κυνηγών-τροφοσυλλεκτών παρέμειναν απομονωμένες μεταξύ τους για περίπου 6.000 χρόνια, έως ότου έφτασαν οι αγρότες από την Τουρκία. Μετά από αυτή την έλευση της γεωργίας, οι τρεις ομάδες άρχισαν να αναμειγνύονται, διαπίστωσαν οι επιστήμονες. Είναι πιθανό ότι η εξάπλωση της γεωργικής γης τους ανάγκασε να μετακινηθούν στις παρυφές της Ευρώπης για να επιβιώσουν. Αλλά με την πάροδο του χρόνου, απορροφήθηκαν από τις γεωργικές κοινότητες που τους περιέβαλλαν.
Ο Λουντοβίκ Ορλάντο, μοριακός αρχαιολόγος στο Πανεπιστήμιο Paul Sabatier στη Γαλλία, ο οποίος δεν συμμετείχε στις δυο νέες μελέτες, δήλωσε ότι πρόκειται για ορόσημο στη μελέτη των πρώτων ανθρώπων.
Ο δρ Ορλάντο δήλωσε ότι κάθε ήπειρος θα έχει πιθανότατα τη δική της ιστορία μεταναστεύσεων κυνηγών-συλλεκτών. Προέβλεψε όμως, ότι οι επιστήμονες δεν θα χρειαστεί να βρουν πολλούς νέους σκελετούς σε άλλες ηπείρους για να ανασυνθέσουν τη γενετική τους ιστορία. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι μπορούν πλέον να εξάγουν ανθρώπινο DNA από ιζήματα σπηλαίων.
«Δεν μπορούμε να αναπτύξουμε ένα ευρωκεντρικό όραμα για το παρελθόν», τόνισε ο Δρ Ορλάντο.
