Η ψυχογενής ανορεξία εμφανίζεται όταν η ευαλωτότητα συναντά έναν εκλυτικό παράγοντα και μένει ζωντανή λόγω μηχανισμών συντήρησης στο παρόν, σύμφωνα με το iatropedia.gr.
Όπως έχει περιγραφεί, «τα γονίδια κρατούν το όπλο, αλλά το περιβάλλον τραβάει τη σκανδάλη». Μια δίαιτα «για λίγο», μια περίοδος αλλαγής, ένα σχόλιο για το σώμα ή μια κουλτούρα που θεοποιεί τη λεπτότητα μπορεί να λειτουργήσουν ως σπίθα. Όταν η ζωή μοιάζει εκτός ελέγχου, ο έλεγχος του φαγητού δίνει μια ψευδαίσθηση τάξης. Όμως η σπίθα από μόνη της δεν αρκεί· για να μείνει ζωντανή η φωτιά χρειάζονται καύσιμα: οι μηχανισμοί που συντηρούν τη διαταραχή στο παρόν.
1. Ευαλωτότητα — το «έδαφος»
Η ευαλωτότητα είναι το υπόστρωμα πάνω στο οποίο μπορεί να ριζώσει η ψυχογενής ανορεξία. Περιλαμβάνει βιολογικές προδιαθέσεις (π.χ. γενετική ευαισθησία και ιδιοσυγκρασιακά χαρακτηριστικά όπως αποφυγή κινδύνου ή υψηλή εξάρτηση από ανταμοιβές), ψυχολογικούς παράγοντες (τάση προς τελειομανία, ανάγκη ελέγχου, εύθραυστη αυτοεκτίμηση, άκαμπτη σκέψη) και πλαίσια ζωής που ενισχύουν την ακαμψία ή την υπεραξιολόγηση της επίδοσης.
Η οικογένεια έχει συζητηθεί εκτενώς. Νωρίτερες σχολές—όπως του Salvador Minuchin (Philadelphia Child Guidance Clinic) και της Mara Selvini Palazzoli (Μιλάνο)—περιέγραφαν οικογένειες με υπερβολική εγγύτητα, ασαφή όρια και αποφυγή συγκρούσεων. Η σημερινή, όμως, αγνωστικιστική στάση δεν ενοχοποιεί τους γονείς. Στο πνεύμα του μοντέλου Maudsley, τους βλέπει ως κύριο πόρο ανάρρωσης: ενθαρρύνονται να λειτουργούν ενιαία ως γονική δυάδα, να στηρίξουν ενεργά την επανασίτιση και να αποκαταστήσουν υγιή όρια και ρόλους.
2. Εκλυτικοί παράγοντες — η «σπίθα»
Πάνω σε αυτό το έδαφος, κάτι χρειάζεται για να ανάψει τη «φωτιά». Συχνά είναι η έναρξη δίαιτας (ο πιο συχνός εκλυτικός παράγοντας), μεταβατικές περίοδοι (νέο σχολείο/σπουδές, οικογενειακές αλλαγές), σχόλια/πειράγματα για το σώμα ή απώλειες.
Ορισμένα περιβάλλοντα λειτουργούν ως επιταχυντές: μόντελινγκ, χορός, ανταγωνιστικός αθλητισμός, απαιτητικές σχολές και επαγγέλματα υγείας. Όχι επειδή οι άνθρωποι είναι ματαιόδοξοι, αλλά επειδή η τελειομανία, η συνεχής αξιολόγηση και οι άκαμπτοι κανόνες για το σώμα εύκολα μετατρέπονται σε άκαμπτους κανόνες φαγητού.
Το περιβάλλον από μόνο του δεν «γεννά» την ανορεξία· επιταχύνει όταν συναντά ευαλωτότητα.
3. Παράγοντες συντήρησης — τα «καύσιμα»
Σύμφωνα με τον Christopher Fairburn, αυτό που κρατά ζωντανή την ανορεξία δεν είναι μια «μυστική» αιτία, αλλά μηχανισμοί που λειτουργούν στο παρόν. Στον κορμό περιλαμβάνονται έξι βασικοί παράγοντες, και σε αρκετές περιπτώσεις συνυπάρχουν τέσσερις πρόσθετοι «κόμβοι» που σκληραίνουν τη διαταραχή.
Βασικοί μηχανισμοί (κορμός):
- Υπεραξιολόγηση σχήματος/βάρους: η αξία «μετριέται» στον καθρέφτη· το σώμα γίνεται κριτής και γεννά φόβο αύξησης βάρους και άκαμπτους κανόνες.
- Υπεραξιολόγηση ελέγχου στο φαγητό: όχι μόνο «να αδυνατίσω», αλλά να τρώω «τέλεια»· εμμονική καταμέτρηση θερμίδων, λίστες «επιτρεπτών», ρολόι για το πότε θα φάει.
- Διαιτητικός αυτοπεριορισμός (restraint): άκαμπτοι κανόνες «ποτέ/πάντα» που πιέζουν καθημερινά — μπορεί να υπάρχει αυστηρός έλεγχος ακόμη και χωρίς πραγματικό υποσιτισμό.
- Πραγματικός διατροφικός περιορισμός (restriction): ουσιαστική μείωση τροφής· πέφτει ενέργεια και βάρος, με σωματικές/συναισθηματικές συνέπειες.
- Ελλιποβαρές: το χαμηλό βάρος θολώνει σκέψη και διάθεση, αποσύρει κοινωνικά και δυσκολεύει την αλλαγή — απαιτεί στενή ιατρική επιτήρηση και σταδιακή επανασίτιση.
- Διάθεση & γεγονότα: άγχος, καυγάδες ή και «χαρές» αλλάζουν απότομα το φαγητό (περιορισμός/υπερφαγία/υπερβολική άσκηση) — το φαγητό γίνεται ρυθμιστής συναισθήματος.
Οι πρόσθετοι «κόμβοι» που σκληραίνουν το πρόβλημα περιλαμβάνουν:
- Κλινική τελειομανία: το «τέλειο ή τίποτα» ατσαλώνει τους κανόνες.
- Χρόνια χαμηλή αυτοεκτίμηση: η αξία «κουμπώνει» στο σώμα και ποτέ δεν «χορταίνει».
- Δυσανεξία στη διάθεση: δυσκολία ανοχής έντονων συναισθημάτων οδηγεί σε ελέγχους/τελετουργίες.
- Διαπροσωπικές δυσκολίες: μοναξιά και τριβές αυξάνουν το στρες και τροφοδοτούν τον φαύλο κύκλο.
Ψυχογενής ανορεξία: Από τη θεωρία στην πράξη: πού «χτυπά» η παρέμβαση
Η αποτελεσματική φροντίδα της ψυχογενούς ανορεξίας χρειάζεται να αγγίζει και τους τρεις πυλώνες.
Στο έδαφος της ευαλωτότητας, στόχος δεν είναι να βρεθεί «φταίχτης», αλλά να ενισχυθούν τα στηρίγματα. Στην εφηβεία, η οικογένεια παίζει κρίσιμο ρόλο: σαφή όρια, κοινή γονική γραμμή και σταθερά γεύματα δημιουργούν πλαίσιο ασφάλειας. Στο πνεύμα του μοντέλου Maudsley, οι γονείς δεν θεωρούνται υπεύθυνοι για τη γένεση της διαταραχής, αλλά πολύτιμοι σύμμαχοι στην αποκατάσταση της θρέψης και της υγείας.
Οι εκλυτικοί παράγοντες —οι «σπίθες»— δεν αποφεύγονται πάντα, αλλά μπορούν να αποδυναμωθούν με έγκαιρη στήριξη στις μεταβάσεις (νέο σχολείο, εξετάσεις, αλλαγές στο σώμα), αποδόμηση άκαμπτων ιδανικών και ανοιχτή συνεργασία σχολείου–οικογένειας. Ειδικά για τη δίαιτα, χρειάζεται φειδώ και καθαροί στόχοι υγείας: προτεραιότητα στην «κανονική σίτιση», σταθεροί ρυθμοί και εστίαση στη λειτουργικότητα — όχι στο νούμερο της ζυγαριάς. Παράλληλα καλλιεργούνται δεξιότητες ρύθμισης συναισθήματος και ευελιξία στη σκέψη, μέσα σε μη επικριτική επικοινωνία στο σπίτι. Έτσι, οι σπίθες βρίσκουν λιγότερο «εύφλεκτο» έδαφος και σβήνουν πριν γίνουν φωτιά.
Το πιο κρίσιμο είναι να κοπούν τα «καύσιμα» της συντήρησης. Εδώ βοηθά το μοντέλο του Fairburn: αποκατάσταση θρέψης/βάρους (η λιμοκτονία από μόνη της παγιδεύει), χαλάρωση άκαμπτων κανόνων φαγητού, αποσύνδεση της αξίας από το σώμα και εκπαίδευση στη ρύθμιση συναισθήματος. Όπου χρειάζεται, στοχευμένη δουλειά σε τελειομανία, χρόνια χαμηλή αυτοεκτίμηση ή διαπροσωπικές δυσκολίες προσθέτει ανθεκτικότητα. Όπως τόνισε ο David Garner, χωρίς αποκατάσταση θρέψης η βαθύτερη ψυχολογική δουλειά δύσκολα προχωρά: η κατάσταση λιμοκτονίας «μπλοκάρει» σκέψη και αυτοαξιολόγηση, όπως μια συζήτηση με αλκοολικό δεν γίνεται όσο είναι μεθυσμένος. Η δομημένη σίτιση είναι το θεμέλιο που ξεκλειδώνει τον νου για αλλαγή—και παράλληλα χρειάζεται να δουλεύονται η εικόνα εαυτού, η αυτοεκτίμηση και οι σχέσεις ώστε να μη μένει η θεραπεία μονόπλευρη και να μειώνεται ο κίνδυνος πρόωρης διακοπής.
Με απλά λόγια: η «φωτιά» σβήνει κόβοντας τα «καύσιμα», ενώ ταυτόχρονα σταθεροποιείται το έδαφος και μειώνονται οι «σπίθες». Η οικογένεια δεν είναι μέρος του προβλήματος· είναι μέρος της λύσης. Και αυτό αφήνει χώρο για ελπίδα.
Σε μία ματιά (Key Messages)
1. Έδαφος–Σπίθα–Καύσιμα: Η ψυχογενής ανορεξία εμφανίζεται όταν η ευαλωτότητα συναντά έναν εκλυτικό παράγοντα και μένει ζωντανή λόγω μηχανισμών συντήρησης στο παρόν.
2. Ίδια “ύλη”, δύο ρόλοι: Τελειομανία και αυτοεκτίμηση μπορεί να είναι αρχικά υπόστρωμα και αργότερα μηχανισμοί συντήρησης όταν γίνονται άκαμπτα («τέλεια ή τίποτα») και σκληραίνουν τους κανόνες φαγητού.
3. Πρακτικός άξονας αλλαγής: Τα «καύσιμα» κόβονται με χαλάρωση κανόνων, αποκατάσταση θρέψης και αποσύνδεση της αξίας από το σώμα. Όταν συμπαρουσιάζονται οι τέσσερις κόμβοι (τελειομανία, χαμηλή αυτοεκτίμηση, δυσανεξία στη διάθεση, διαπροσωπικές δυσκολίες), δουλεύονται στοχευμένα με ενισχυμένη Γνωστική Συμπεριφορική Ψυχοθεραπεία (CBT-E).
4. Η οικογένεια ως σύμμαχος: Αγνωστικιστική στάση χωρίς ενοχοποίηση· στις έφηβες, ενεργή συμμετοχή τύπου Maudsley/FBT με σταθερά γεύματα, κοινή γονική γραμμή και ήρεμη επιμονή — ενώ η βαθύτερη ψυχολογική εργασία προχωρά ουσιαστικά μετά την αποκατάσταση της θρέψης.
