Η κατάρτιση του Σχεδίου «Κ»
Μετά την αποχώρηση του Στρατηγού Γρίβα - Διγενή και της Ελληνικής Μεραρχίας από την Κύπρο, τον Δεκέμβριο του 1967 και τον Ιανουάριο του 1968, ο τότε Επιτελάρχης της Εθνικής Φρουράς, Ταξίαρχος Παύλος Παπαδάκης, εκπόνησε το νέο αμυντικό σχέδιο της Κυπριακής Δημοκρατίας, γνωστό ως Σχέδιο «Κ». Το σχέδιο βασίστηκε στο προηγούμενο πλάνο του Γρίβα, αλλά προσαρμόστηκε στα νέα δεδομένα, χωρίς την παρουσία της Ελληνικής Μεραρχίας.
Το Σχέδιο «Κ» προέβλεπε την άμυνα της Κύπρου με βάση τις δυνάμεις της Εθνικής Φρουράς και την ενίσχυση από συγκεκριμένες μονάδες των Ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων, κατόπιν εντολής του Αρχηγού των Ενόπλων Δυνάμεων. Οι προβλεπόμενες ενισχύσεις περιλάμβαναν:
- Στρατός Ξηράς: Το Σύνταγμα ΕΛΔΥΚ (900 άνδρες)
- Ναυτικό: Ένα υποβρύχιο και μία τορπιλάκατος
- Αεροπορία: Μία μοίρα αεροσκαφών F-84 για πλήγματα κατά του τουρκικού στόλου ή του προγεφυρώματος
Η ενεργοποίηση του σχεδίου προβλεπόταν να γίνεται αυτόματα με διαταγή του ΓΕΕΦ, μόλις εχθρική ναυτική δύναμη εισερχόταν στα χωρικά ύδατα της Κύπρου.
Η έναρξη της εισβολής και η αντίδραση της Εθνικής Φρουράς
Η τουρκική εισβολή, με την κωδική ονομασία «Αττίλας», ξεκίνησε στις 5:20 π.μ. της 20ής Ιουλίου 1974, με ρίψη αλεξιπτωτιστών και απόβαση δυνάμεων στην περιοχή Πέντε Μίλι, ανατολικά της Κερύνειας. Παρά την πρόβλεψη του Σχεδίου «Κ», η ηγεσία της Εθνικής Φρουράς δεν έδωσε εντολή για την εφαρμογή του, επιτρέποντας στις τουρκικές δυνάμεις να αποβιβαστούν και να προωθηθούν ανενόχλητες.
Η απουσία αντίδρασης αποδόθηκε σε σειρά παραγόντων, μεταξύ των οποίων:
- Μη έκδοση διαταγών
- Αδυναμία επιχειρησιακού ελέγχου
- Σύγχυση για τις απαιτούμενες ενέργειες
- Έλλειψη ηθικού λόγω του πραξικοπήματος
- Περιορισμένη επαγγελματική επάρκεια στελεχών
- Αποδιοργάνωση των μονάδων που συμμετείχαν στο πραξικόπημα
Η αποδιοργάνωση αυτή οδήγησε στην ανατροπή των αμυντικών σχεδίων και στην ουσιαστική απουσία της Εθνικής Φρουράς από τις πρώτες συγκρούσεις.
Η στάση της ελληνικής στρατιωτικής ηγεσίας
Η ηγεσία των Ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων, περιλαμβανομένων των στρατηγών Μπονάνου, Αραπάκη και Παπανικολάου, φέρεται να αγνόησε τις εκκλήσεις του ΓΕΕΦ για καθοδήγηση, χαρακτηρίζοντας τις τουρκικές κινήσεις ως «ασκήσεις» και συνιστώντας «αυτοσυγκράτηση». Παράλληλα, ενέργειες όπως η καθυστερημένη αποστολή υποβρυχίων και η ανεπαρκής ετοιμότητα της Πολεμικής Αεροπορίας, συνέβαλαν στην αδυναμία αντίδρασης.
Η τουρκική οπτική και οι μαρτυρίες στρατηγών
Τούρκοι στρατηγοί που συμμετείχαν στην επιχείρηση έχουν αναγνωρίσει την ευαλωτότητα της απόβασης. Ο Στρατηγός Ντεμιρέλ εξέφρασε την ανησυχία του για την απουσία ναρκοθετήσεων στις ακτές, ενώ ο Πτέραρχος Άλπκαγια παραδέχθηκε ότι ενδεχόμενη επέμβαση της Ελληνικής Αεροπορίας θα μπορούσε να είχε οδηγήσει σε καταστροφή της επιχείρησης. Ο Στρατηγός Εμβρέν χαρακτήρισε την αντίσταση στο Πενταδάκτυλο ως κρίσιμη και εξέφρασε αμφιβολίες για τη σκοπιμότητα της επιχείρησης.
Στρατηγός Μπενρεντίν Ντεμιρέλ, Διοικητής της 39ης Μεραρχίας, που είχε αναλάβει την επιχείρηση της εισβολής: «Αναρωτιέμαι σήμερα, αν τότε εκείνη η ακτή είχε εμπόδια ή ήταν ναρκοθετημένη, τι θα κάναμε. Ήταν ποτέ δυνατό, αφού η επιχείρηση στην Κύπρο θ’ άρχιζε το πρωί της 20ης Ιουλίου, να ψάχναμε άλλη ακτή και να την ερευνήσουμε κιόλας; Υπήρχε επαρκής χρόνος;».
Πτέραρχος Εμίν Άλπκαγια, Αρχηγός της τουρκικής πολεμικής αεροπορίας: «Οι τουρκικές ένοπλες δυνάμεις είχαν ζήσει τις πιο αγωνιώδεις στιγμές της σύγχρονης ιστορίας τους, διότι αν επενέβαινε η Ελληνική Πολεμική Αεροπορία και έπληττε τον τουρκικό αποβατικό στόλο, η επιχείρηση της εισβολής θα είχε δραματική κατάληξη και τα πάντα θα είχαν χαθεί για τις τουρκικές ένοπλες δυνάμεις».
Στρατηγός Σαμπρί Εμβρέν: «Την πρώτη νύχτα της εισβολής υπήρχε σοβαρή αντίσταση από ελληνικής πλευράς στο όρος του Πενταδαχτύλου. Η αντίσταση αυτή πραγματικά έθεσε σε κίνδυνο την όλη επιχείρηση, να εκτυλιχθεί σε μεγάλο τουρκικό φιάσκο. Αν και έχουν περάσει τόσα χρόνια από τότε, ακόμα δεν έχω καταλήξει, αν θα έπρεπε να γίνει αυτή η επιχείρηση. Πέρασαν τόσα χρόνια και ακόμα το Κυπριακό δεν έχει διευθετηθεί».
Η αντίσταση των ελληνικών δυνάμεων
Παρά την αρχική αδράνεια, μονάδες όπως οι Μοίρες Καταδρομών, η ΕΛΔΥΚ και το 231 Τάγμα Πεζικού ανέλαβαν δράση. Οι Καταδρομείς πολέμησαν στα υψώματα του Πενταδακτύλου, ενώ η ΕΛΔΥΚ εξαπέλυσε επίθεση κατά της ΤΟΥΡΔΥΚ και άλλων τουρκικών δυνάμεων στον θύλακο Λευκωσίας – Κιόνελι – Αγύρτας – Μπογαζίου. Το 231 Τάγμα Πεζικού ενεπλάκη σε μάχες με τουρκοκυπριακές και τουρκικές δυνάμεις στον κάμπο της περιοχής.
