Η Ρωσία εισέβαλε σε ευρωπαϊκά εδάφη δύο φορές μέσα σε έναν αιώνα, αλλά η μουσική της δεν σταμάτησε ποτέ να κατακτά τις μεγάλες σκηνές της ηπείρου. Ακόμη και μετά την προσάρτηση της Κριμαίας το 2014, τα έργα της ρωσικής όπερας και του μπαλέτου συνέχισαν να έχουν ξεχωριστή θέση στην ευρωπαϊκή πολιτιστική ζωή. Όλα αυτά όμως άλλαξαν τον Φεβρουάριο του 2022, με την πλήρους κλίμακας εισβολή και τον πόλεμο στην Ουκρανία, που συνεχίζεται με ακόμα περισσότερη ένταση μέχρι και σήμερα.
Ως ένδειξη στήριξης προς το Κίεβο, πολλές ευρωπαϊκές αίθουσες ακύρωσαν ρωσικές παραγωγές, διέγραψαν κορυφαίους καλλιτέχνες με δεσμούς με τον Βλαντίμιρ Πούτιν και σταμάτησαν να ανεβάζουν ακόμα και κλασικά έργα, όπως ο «Καρυοθραύστης» και η «Λίμνη των Κύκνων».
Τρία χρόνια μετά, όμως, μερικοί από τους μεγαλύτερους Ρώσους σταρ επιστρέφουν... μετά μουσικής στην Ευρώπη. Για τη Μόσχα, αυτή η πολιτιστική επανένταξη αποτελεί διπλωματική νίκη και μέσο προβολής ήπιας ισχύος.
Αντιδράσεις Κιέβου και Βρυξελλών
Η Ουκρανία και η Ευρωπαϊκή Ένωση αντιδρούν. Ο Ουκρανός υπουργός Πολιτισμού, Μικόλα Τοτσίσκι, προειδοποιεί ότι η φιλοξενία Ρώσων καλλιτεχνών, την ώρα που συνεχίζεται η ρωσική εισβολή, είναι «πολύ ριψοκίνδυνη». Τονίζει ότι η πολιτιστική δραστηριότητα της Ρωσίας λειτουργεί ως εργαλείο παραπληροφόρησης και προετοιμασίας επιθετικών ενεργειών, με βάση την ουκρανική εμπειρία.
Ο Ευρωπαίος επίτροπος Πολιτισμού, Γκλεν Μικάλεφ, συντάσσεται με τη θέση του Κιέβου: «Οι ευρωπαϊκές σκηνές δεν πρέπει να δίνουν χώρο σε όσους στηρίζουν τον πόλεμο κατά της Ουκρανίας».
Ο Γκέργκιεφ επιστρέφει και προκαλεί
Στο επίκεντρο της διαμάχης βρίσκεται ο Βαλέρι Γκέργκιεφ, ο παγκοσμίου φήμης Ρώσος μαέστρος και στενός σύμμαχος του Πούτιν. Ο Γκέργκιεφ έχει στο παρελθόν πρωταγωνιστήσει σε συναυλίες-προπαγάνδα στη Νότια Οσετία και υπέγραψε δηλώσεις στήριξης της προσάρτησης της Κριμαίας. Το 2022 αποπέμφθηκε από πολλές ορχήστρες της Ευρώπης, αλλά πλέον επανεμφανίζεται με προγραμματισμένες παραστάσεις στην Ισπανία.
Ο διοργανωτής του φεστιβάλ δήλωσε ότι «δεν υπάρχει νομικό εμπόδιο» για τη συμμετοχή του Γκέργκιεφ και ευχήθηκε η μουσική «να ενώσει και όχι να διχάσει». Ωστόσο, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ξεκίνησε έρευνα για να διαπιστώσει αν υπήρξε χρηματοδότηση από κοινοτικά κονδύλια. Αν και οι διοργανωτές αρνήθηκαν ότι έλαβαν τέτοια επιχορήγηση, παραδέχθηκαν ότι κατέθεσαν σχετικό αίτημα το 2022.
Η περίπτωση Νετρέμπκο και οι διαδηλώσεις
Παρόμοιες αντιδράσεις προκαλεί και η επιστροφή της Άννας Νετρέμπκο, της διάσημης Ρωσίδας σοπράνο, η οποία είχε δηλώσει την στήριξή της στον Πούτιν ήδη από το 2012 και φωτογραφήθηκε το 2014 με φιλορώσο αυτονομιστή στην ανατολική Ουκρανία, προσφέροντάς του χρηματική επιταγή για ανοικοδόμηση θεάτρου στο Ντονέτσκ.
Μετά την εισβολή του 2022, ακυρώθηκαν εμφανίσεις της από τη Νέα Υόρκη μέχρι το Λονδίνο, ενώ το 2023 μπήκε και στη λίστα των κυρώσεων της Ουκρανίας. Ωστόσο, το 2024 η καριέρα της γνώρισε... άνθιση: επέστρεψε στην Όπερα του Παλμ Μπιτς στις ΗΠΑ και, πλέον, ετοιμάζεται για την «Τόσκα» στο Royal Opera House του Λονδίνου, για πρώτη φορά από το 2021.
Η συναυλία της στην Μπρατισλάβα τον περασμένο Απρίλιο πραγματοποιήθηκε παρά τις επίσημες διαμαρτυρίες της ουκρανικής πρεσβείας και τις διαδηλώσεις δεκάδων ακτιβιστών. Ο διευθυντής του θεάτρου αποκάλεσε τους επικριτές «πρωτόγονους» και υποστήριξε ότι «η τέχνη δεν μπορεί να αποκλείει λόγω καταγωγής».
Η τέχνη δεν είναι ουδέτερη
Η ίδια η Νετρέμπκο έχει δηλώσει πως δεν αναμειγνύεται στην πολιτική, και ότι διακινδύνευσε προσωπικά αποκαλώντας την εισβολή «πόλεμο», αντί για τη ρωσική έκφραση «ειδική στρατιωτική επιχείρηση». Ο μάνατζέρ της κατέθεσε στο Politico 74 σελίδες με δηλώσεις που, όπως είπε, αποδεικνύουν ότι η καλλιτέχνιδα έχει παρερμηνευθεί.
Ωστόσο, το Κρεμλίνο τη θεωρεί πλέον προδότρια. Ο πρόεδρος της ρωσικής Δούμας, Βιατσεσλάβ Βολόντιν, δήλωσε πως «έχει φωνή, αλλά όχι συνείδηση».
Ο Ουκρανός σκηνοθέτης Γεβγκέν Λαβρέντσουκ απορρίπτει τον διαχωρισμό τέχνης και πολιτικής. «Η Ρωσία σκότωσε εκατομμύρια ανθρώπους, αλλά συνεχίζει να δοξάζεται για τα μπαλέτα και τις όπερές της. Όμως, στην πραγματικότητα, όλα συνδέονται. Και η σύνδεση είναι άμεση» είπε χαρακτηριστικά.
Το διακύβευμα της πολιτιστικής στήριξης
Με τις βόμβες να έχουν καταστρέψει θέατρα όπως εκείνο στη Μαριούπολη και Ουκρανούς καλλιτέχνες να έχουν χάσει τη ζωή τους στο μέτωπο, η ουκρανική πλευρά τονίζει πως η ενίσχυση ρωσικής καλλιτεχνικής παρουσίας δεν είναι θέμα αισθητικής ή ελευθερίας έκφρασης, αλλά ζήτημα ασφάλειας.
Η πρόταση του Κιέβου είναι ξεκάθαρη: να δοθεί χώρος σε Ουκρανούς και Ευρωπαίους καλλιτέχνες που μοιράζονται τις αξίες της δημοκρατίας. Όπως λέει ο υπουργός Πολιτισμού: «Στην Πολωνία, στη Σουηδία, στην Ουκρανία έχουμε καλλιτέχνες εξίσου ή και περισσότερο ταλαντούχους. Ας δώσουμε φωνή σε αυτούς».
