Σύμφωνα με διεθνή αναλυτή:
Η επιρροή της Άγκυρας στην Αφρική πλέον βασίζεται λιγότερο σε drones ή συμβόλαια και περισσότερο σε θεσμούς, πρότυπα και σύμβολα που επαναπροσδιορίζουν αθόρυβα την ίδια την έννοια της κυριαρχίας.
Η Γαλλία συχνά εξηγεί την υποστολή της τρικολόρ στη ζώνη του Σαχέλ επικαλούμενη τη Ρωσία και τη Wagner.
Αυτό το αφήγημα είναι βολικό: ένας ορατός αντίπαλος είναι πιο εύκολο να περιγραφεί από έναν διάχυτο ανταγωνιστή. Ωστόσο, η πιο εντυπωσιακή εξέλιξη δεν είναι οι Ρώσοι μισθοφόροι, αλλά η αργή κατασκευή από την Τουρκία μιας αόρατης αρχιτεκτονικής ισχύος.
Δεν είναι το θέαμα των drones πάνω από την έρημο που έχει τη μεγαλύτερη σημασία, αλλά η συσσώρευση θεσμών και συμβόλων που σταδιακά αντικαθιστούν την γαλλική κηδεμονία με τουρκική επιρροή.
Η Σομαλία, που ποτέ δεν υπήρξε μέρος της Françafrique, αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της μεθόδου.
Γύρω από το αεροδρόμιο του Μογκαντίσου, η Άγκυρα έχει συγκροτήσει κάτι που μοιάζει με παράλληλη κυριαρχία: μια στρατιωτική βάση ικανή να εκπαιδεύσει χιλιάδες στρατιώτες, ένα λιμάνι και ένα αεροδρόμιο υπό μακροχρόνιες παραχωρήσεις, ένα εθνικό νοσοκομείο που φέρει το όνομα του Προέδρου Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν και, από το 2023, ένα υποκατάστημα τουρκικής κρατικής τράπεζας — η πρώτη ξένη τράπεζα που άνοιξε στη χώρα εδώ και μισό αιώνα.
Τραπεζικές υπηρεσίες, logistics, υγεία και ασφάλεια συγκεντρώνονται κάτω από μία ξένη «ομπρέλα».
Ό,τι δοκίμασε η Άγκυρα στο Μογκαντίσου, τώρα το επεκτείνει στο Σαχέλ, ακριβώς εκεί όπου η Γαλλία υποχωρεί.
Το διευρυνόμενο αποτύπωμα της Τουρκίας
Από το 2024, η Τουρκία έχει εμβαθύνει αυτό το μοντέλο: νέες συμφωνίες για θαλάσσια ασφάλεια με τη Σομαλία και κοινά δικαιώματα εξερεύνησης ενέργειας επεκτείνουν την επιρροή της στον Ινδικό Ωκεανό, ενώ ιδιωτικές εταιρείες ασφαλείας όπως η Sadat — συχνά περιγραφόμενη ως «τουρκική Wagner» — έχουν αρχίσει να δραστηριοποιούνται αθόρυβα στη Δυτική Αφρική, καλύπτοντας το κενό που αφήνει η γαλλική αποχώρηση.
Η αρχιτεκτονική της ήπιας ισχύος έχει αποκτήσει έτσι μια σκιώδη διάσταση παραστρατιωτικής παρουσίας, συνδέοντας κράτος και εντολοδόχους σε ένα ενιαίο συνεχές επιρροής.
Η ίδια λογική εμφανίζεται στη Σενεγάλη, όπου τουρκικές εταιρείες έχουν αντικαταστήσει γαλλικές ομάδες ως κατασκευαστές εθνικών ορόσημων.
Η SUMMA κατασκεύασε την εθνική αρένα και ένα στάδιο 50.000 θέσεων και διαχειρίζεται το Διεθνές Αεροδρόμιο Blaise Diagne.
Σε όλη την ήπειρο, λιμάνια, αεροδρόμια και νοσοκομεία φέρουν τουρκικές υπογραφές. Αυτά τα συμβόλαια είναι κάτι περισσότερο από εμπορικές συμφωνίες: ενσωματώνουν την Άγκυρα στον ορατό ιστό της εθνικής κυριαρχίας.
Μια συχνά παραμελημένη διάσταση είναι τα πρότυπα. Το 2017 η Τουρκία δημιούργησε την Αρχή Πιστοποίησης Halal και, μέσω του Οργανισμού Ισλαμικής Συνεργασίας, προώθησε τα κριτήριά της στις αφρικανικές αγορές.
Μακριά από το να αφορά μόνο τη θεολογία, αυτά τα πρότυπα διαμορφώνουν τις αλυσίδες εφοδιασμού σε τρόφιμα και φαρμακευτικά προϊόντα.
Δίνουν στην Άγκυρα μια αθόρυβη αλλά διαρκή παρουσία σε αγορές αξίας τρισεκατομμυρίων, επεκτείνοντας την επιρροή πέρα από ό,τι θα μπορούσαν να επιτύχουν τα όπλα ή τα δάνεια.
Τα τουρκικά σύμβολα αντικαθιστούν τα γαλλικά
Η εκπαίδευση και η θρησκεία αποτελούν ένα ακόμη επίπεδο. Το Ίδρυμα Maarif, που ιδρύθηκε το 2016, λειτουργεί πλέον σε περισσότερες από δύο δεκάδες αφρικανικές χώρες με σχολεία που διδάσκουν τουρκικά προγράμματα και γλώσσα.
Κρατικές υποτροφίες έχουν φέρει δεκάδες χιλιάδες Αφρικανούς φοιτητές σε τουρκικά πανεπιστήμια, δημιουργώντας μια γενιά της οποίας τα καθοριστικά χρόνια συνδέονται με την Κωνσταντινούπολη αντί με το Παρίσι.
Η Διεύθυνση Θρησκευτικών Υποθέσεων (Diyanet) χτίζει μνημειώδη τζαμιά, όπως το Εθνικό Τζαμί στην Άκρα και το Τζαμί Αμπντουλχαμίτ Β΄ στο Τζιμπουτί, ενώ ο φιλανθρωπικός της βραχίονας ανοίγει πηγάδια και εγκαθιστά ηλιακούς συλλέκτες με το ημισέληνο και το αστέρι.
Αυτά είναι καθημερινές υπενθυμίσεις ότι τα τουρκικά σύμβολα έχουν αντικαταστήσει τα ξεθωριασμένα γαλλικά.
Το αφήγημα ενισχύεται από τα μέσα και τις μεταφορές.
Το TRT Africa, που ξεκίνησε το 2023, εκπέμπει στα γαλλικά, αγγλικά, χάουσα και σουαχίλι.
Το Anadolu, κρατικό πρακτορείο ειδήσεων, εκπαιδεύει Αφρικανούς δημοσιογράφους σε τουρκικές ακαδημίες.
Η Turkish Airlines συνδέει την Κωνσταντινούπολη με περισσότερους από 50 αφρικανικούς προορισμούς, συχνά προσφέροντας τη μοναδική απευθείας πτήση προς πρωτεύουσες του Σαχέλ.
Όποιος ελέγχει τις διαδρομές και τη γλώσσα, διαμορφώνει την αντίληψη των γεγονότων.
Δίκτυο drones
Ακόμη και τα drones, που προκαλούν θαυμασμό ή φόβο, είναι πάνω απ’ όλα πολιτικά σύμβολα. Οι παραδόσεις Bayraktar TB2 σε Μπουρκίνα Φάσο, Μάλι και Νίγηρα παρουσιάζονται ως τελετές ανακτημένης κυριαρχίας, φωτογραφίζονται και διαμοιράζονται στα δίκτυα.
Οι ηγέτες παρασημοφορούν Τούρκους στελέχη, και το drone γίνεται λιγότερο εργαλείο πολέμου και περισσότερο πιστοποιητικό ανεξαρτησίας από το Παρίσι.
Στη Βόρεια Αφρική, η προσέγγιση της Άγκυρας έχει πάρει πιο λεπτές αλλά βαθύτερες μορφές.
Στην Αλγερία, την Τυνησία και το Μαρόκο, τουρκικές κρατικά συνδεδεμένες εταιρείες συνδυάζουν κατασκευές και χρηματοδότηση με πολιτιστικές και εκπαιδευτικές πρωτοβουλίες – σχολεία Maarif, τζαμιά που χρηματοδοτεί η Diyanet και κέντρα Yunus Emre που διδάσκουν γλώσσα και ιστορία.
Αυτά τα έργα, που παρουσιάζονται ως αναπτυξιακή βοήθεια, ενσωματώνουν τουρκικά αφηγήματα μέσα σε εθνικούς θεσμούς.
Εκεί όπου η γαλλική παρουσία έχει αραιώσει, η τουρκική έχει κανονικοποιηθεί: η γλώσσα της, τα πρότυπα και οι υποτροφίες επαναπροσδιορίζουν αθόρυβα τον προσανατολισμό των ελίτ.
Πίσω από τη βιτρίνα των συμβολαίων κρύβεται κάτι πιο τολμηρό: μια σταδιακή εσωτερίκευση των τουρκικών δεικτών ταυτότητας – από την πιστοποίηση halal έως την πολιτιστική υπερηφάνεια – που δημιουργούν μια ήπια εξάρτηση πιο ανθεκτική από δάνεια ή στρατεύματα.
Ακόμη και το αποτύπωμα ασφαλείας εκτείνεται πλέον από την Τρίπολη έως τη Βεγγάζη, όπου η Άγκυρα μεσολαβεί μεταξύ αντιπάλων ενώ εδραιώνει πρόσβαση σε λιμάνια και αεροπορικές βάσεις που κάποτε συνδέονταν με την Ευρώπη.
Πολυεπίπεδη μορφή ήπιας επιρροής
Η συνοχή αυτής της αρχιτεκτονικής είναι η καινοτομία της. Η εκπαίδευση δημιουργεί αφοσίωση, η θρησκεία προσφέρει νομιμοποίηση, οι υποδομές εξασφαλίζουν ορατότητα, η χρηματοδότηση ενσωματώνει εξάρτηση, οι βάσεις προστατεύουν καθεστώτα, τα μέσα ενημέρωσης αναδιαμορφώνουν την αντίληψη.
Δεν πρόκειται για φιλανθρωπία αλλά για μια πολυεπίπεδη μορφή ήπιας επιρροής. Η Αφρική δεν στρέφεται πλέον αντανακλαστικά προς το Παρίσι ή τις Βρυξέλλες, αλλά όλο και περισσότερο προς την Άγκυρα.
Αυτό πετυχαίνει επειδή συντονίζεται με τα παράπονα που άφησε πίσω της η αποικιοκρατία.
Το φράγκο CFA, που ελέγχεται από το Παρίσι, βιώνεται όχι ως τεχνικό εργαλείο αλλά ως σύμβολο εξάρτησης.
Ο Ερντογάν προσφέρει μουσουλμανική υπερηφάνεια, ιστορική δικαιοσύνη και ανάπτυξη χωρίς όρους.
Το παράδοξο είναι ότι ένα κράτος με το δικό του βαρύ ιμπεριαλιστικό παρελθόν – που εξακολουθεί να φέρει το στίγμα της άρνησης της γενοκτονίας των Αρμενίων, της καταπίεσης των Κούρδων και της συνεχιζόμενης κατοχής της Βόρειας Κύπρου – παρουσιάζεται τώρα ως η αυθεντική αντι-αποικιακή φωνή.
Αυτό που του δίνει αξιοπιστία δεν είναι η διαγραφή αυτού του παρελθόντος, αλλά η απογοήτευση από τη Γαλλία που κάνει την εναλλακτική να ακούγεται πειστική.
Οι επιπτώσεις εκτείνονται πέρα από την Αφρική.
Σε γαλλικές πόλεις όπως η Λυών και η Μασσαλία, μέρος της νεότερης γενιάς Γάλλων πολιτών με μεταναστευτικό υπόβαθρο, συμπεριλαμβανομένων οικογενειών με δεσμούς με την Τουρκία ή το Μαγκρέμπ, έρχεται ήδη σε επαφή με πολιτιστικές και εκπαιδευτικές πρωτοβουλίες που υποστηρίζει η Άγκυρα.
Επιρροή στις ταυτότητες
Το Ινστιτούτο Γιουνούς Εμρέ προσφέρει προγράμματα τουρκικής γλώσσας και πολιτισμού· η Diyanet, μέσω συνδεδεμένων συλλόγων, υποστηρίζει τζαμιά και θρησκευτική διδασκαλία· και ο οργανισμός YTB προσφέρει υποτροφίες για σπουδές στην Τουρκία, δημιουργώντας δίκτυα αποφοίτων που παραμένουν ενεργά όταν οι φοιτητές επιστρέφουν στην Ευρώπη.
Αυτές οι πρωτοβουλίες παραμένουν περιορισμένες σε εύρος αλλά αρκετά δομημένες ώστε να διαμορφώνουν αφηγήματα σε συγκεκριμένα περιβάλλοντα.
Η πρόκληση που θέτει η Τουρκία, επομένως, δεν είναι η διαπραγμάτευση συμβάσεων ουρανίου ή εμπορικών συμφωνιών, αλλά η πιο διακριτική ικανότητα να επηρεάζει ταυτότητες και φαντασίες μέσα στη γαλλική κοινωνία.
Η Françafrique δεν τελείωσε με φωτιά. Διαλύθηκε. Η Άγκυρα άρπαξε τη στιγμή που η Ευρώπη έχασε την εμπιστοσύνη στη δική της αφήγηση και την αντικατέστησε με μια άλλη.
Τέτοιες συγκρούσεις δεν κερδίζονται με κηρύγματα αλλά με αξιοπιστία και συνέπεια.
Αν η Γαλλία θέλει να ηγηθεί, πρέπει να ξαναχτίσει την εμπιστοσύνη ανάμεσα στις αξίες της και στη συμπεριφορά της.
Διαφορετικά, η επόμενη δεκαετία μπορεί να μην δει μόνο σημαίες να καίγονται στο Μπαμάκο. Αυτό που θα μπορούσε να εξαφανιστεί είναι η ίδια η ιδέα ότι η Γαλλία εξακολουθεί να ανήκει στο μέλλον της Αφρικής.
