Λίγες ημέρες μετά την έναρξη της Ελληνικής Επαναστάσεως τον Μάρτιο του 1821 οι Ηλείοι επαναστάτες προσπάθησαν να στερεώσουν τον Αγώνα στον χώρο της Ηλείας. Ωστόσο οι Λαλαίοι διαιρεμένοι σε τρεις σχηματισμούς και από τρεις διαφορετικές κατευθύνσεις επετέθησαν στις 3 Απριλίου κατά του Πύργου. Επικεφαλής τους πρέπει να ήταν η ηγετική ομάδα υπό τον Κουτσοραΐπ Αγά, πού λίγες ημέρες πιο πριν είχε πετύχει το σπάσιμο της πολιορκίας του Χλεμουτσίου …
Η κρίσιμη φάση της μάχης θα λάβει χώρα στις οικίες, όπου οχυρώθηκαν οι 550 οπλοφόροι του Πύργου. Όσοι παρέμειναν στα σπίτια της πόλεως μαζί με τούς αρχηγούς τους προέβαλαν ισχυρή αντίσταση στους επιτιθεμένους Λαλαίους. Οι Τουρκαλβανοί διατηρώντας την αρχική ορμή της επιθετικότητας τους κυρίευσαν μέρος τις οικίες του Πύργου, κυρίως στο αφρούρητο μέρος της πόλεως.
Οι Λαλαίοι προβαίνουν σε λεηλασίες και διαρπαγές. Ενώ μπορούσαν να επιμείνουν για την οριστική εξάλειψη της επαναστατικής εστίας στον Πύργο, προέβησαν σε διαρπαγές και λεηλασίες οικιών, καταστημάτων και εργαστηρίων τεχνιτών του Πύργου. Επίσης αιχμαλώτισαν μερικούς αδύναμους Έλληνες, πού πιθανόν αδυνατούσαν να διαφύγουν.
Μία λανθασμένη κίνηση των αμυνομένων ήταν η αδιαφορία ή η άγνοια του κινδύνου, για να φροντίσουν και να εξασφαλίσουν σε ασφαλές μέρος τα γυναικόπαιδα. Και να μεταφέρουν επίσης τα κινητά τους πράγματα. Αυτό το λάθος των Ελλήνων θα αξιοποιήσουν σε μεγάλο βαθμό οι Τουρκαλβανοί, αρπάζοντας κινητά αντικείμενα με λεηλασίες και σκοτώνοντας ή αιχμαλωτίζοντας γυναικόπαιδα. Η μάχη του Πύργου της 3ης Απριλίου 1821 διήρκεσε οκτώ (8) ώρες. Τα περισσότερα από τα σπίτια του Πύργου άντεξαν στις επιθετικές κινήσεις των Λαλαίων κι έτσι το μεγαλύτερο μέρος της πόλεως δεν κατελήφθη από τούς επιτιθεμένους. Τέλος, οι Πύργιοι μαχητές βγήκαν από τις οικίες πού ως τότε χρησιμοποιούσαν για άμυνα και επετέθησαν εναντίον των Λαλαίων Τουρκαλβανών. Πέτυχαν να τούς καταδιώξουν εκτός της πόλεως του Πύργου.
Οι Λαλαίοι όμως είχαν λεηλατήσει μερικά σπίτια, ενώ σε άλλα έβαλαν φωτιά. Δημιουργείται ένα συγκεχυμένο σκηνικό με εκατοντάδες αντιπάλους να πολεμούν σε διάφορα σημεία της πόλεως. Από τους αμυνομένους Έλληνες άλλοι από αυτούς κατόρθωσαν να απωθήσουν τους εχθρούς έξω από τον Πύργο, ενώ άλλοι συνελήφθησαν αιχμάλωτοι ή φονεύθηκαν από τούς Λαλαίους. Ήταν η πρώτη Τουρκική επίθεση σε ελληνική πόλη το 1821.
Μετά από όλα αυτά οι Τουρκαλβανοί επέστρεψαν στο Λάλα.
Και άλλα πλήγματα θα δεχθούν οι Επαναστάτες από τους Τουρκαλβανούς του Λάλα, σε Αγουλινίτσα και Λαντζόι, στις 24 Απριλίου και 10 Μαΐου αντίστοιχα (οπότε στο Λαντζόι έπεσε ηρωικά ο Βιλαέτης), αλλά και στα στενά Κατσαρού (όπου πέφτει ηρωικά ο καπετάν Γιαννιάς). Θα ακολουθήσει η πολιορκία και η άλωση του Λάλα τον Μάιο και τον Ιούνιο του 1821, οπότε και ο κίνδυνος αυτός θα εκλείψει. Έτσι η Επανάσταση θα κυριαρχήσει και η Ηλεία θα αναπνεύσει Αέρα Ελευθερίας μετά από αιώνες. Θα είναι ένα επίτευγμα των Αγωνιστών που αξίζει να θυμόμαστε και να τιμάμε.
Για την μάχη του Πύργου έχουν γράψει πολλοί σύγχρονοι του 1821: ο παρών σε αυτήν Γενναίος Θεοδ. Κολοκοτρώνης, ο πολιτικός της εποχής Σπυρίδων Τρικούπης, αλλά και άλλοι, όπως ο Ιωάννης Φιλήμων και ο Αμβρόσιος Φραντζής.
Η Ηλεία ήταν ο ΠΡΩΤΟΣ ΝΟΜΟΣ του σημερινού Ελληνικού Κράτους που απελευθερώθηκε από άκρου εις άκρον και αυτό μας γεμίζει περηφάνια για τις θυσίες των Ηλείων προγόνων μας. Σήμερα, 200 χρόνια μετά, οφείλουμε να θυμόμαστε και να τιμάμε τους ηρωικούς πολεμιστές της Μάχης του Πύργου της 3ης Απριλίου και τους άλλους ήρωες του 1821.
Ο Σύνδεσμος Οπλιτών Νομού Ηλείας χαίρεται που η Ιερά Μητρόπολις Ηλείας και ο Δήμος Πύργου, σε συνεργασία με την Περιφερειακή Ενότητα Ηλείας και Σωματεία λαογραφικά, πολιτιστικά και Ιστορικής Αναβίωσης της Ηλείας, παρά τις εν γένει υγειονομικά περιοριστικές συνθήκες, τιμούν τις ιστορικές αυτές στιγμές του Έθνους μας που, μετά από μεγάλες θυσίες, προσέφεραν την Ελευθερία στον Λαό και τον Τόπο μας.
Η Ηλεία και ο Πύργος άντεξαν και κέρδισαν την Ελευθερία τους!
