Ένα από τα σημαντικότερα έργα της σύγχρονης Ελλάδας, που έπαιξε καταλυτικό ρόλο για το εμπόριο της Μεσογείου, η διώρυγα του Ισθμού της Κορίνθου, αποτέλεσε έμπνευση για αιώνες και ολοκληρώθηκε... 25 αιώνες μετά τη σύλληψη της ιδέας της.
Η Αφνειός Κόρινθος από την αρχαιότητα ήταν μια από τις σημαντικότερες πόλεις του τότε γνωστού κόσμου, αλλά και της σύγχρονης Ελλάδας. Η γεωγραφική της θέση την ανέδειξε σε σπουδαίο Ναυτικό, Εμπορικό και Πολιτιστικό Κέντρο. Η διώρυγα της Κορίνθου αποτελεί σήμερα στολίδι του τόπου μας και σημαντικό κόμβο στις ναυτιλιακές εμπορικές διαδρομές. Σε αυτό το άρθρο θα ρίξουμε μια ματιά στη λιγότερο προβεβλημένη ιστορία της και τον σημαντικό ρόλο των εργατών από την Αρμενία.
Το 1869, η κυβέρνηση του Θρασύβουλου Ζαΐμη ψήφισε τον πρώτο νόμο στο κοινοβούλιο για τη διάνοιξη της διώρυγας της Κορίνθου. Μετά την πτώχευση της εταιρείας που κέρδισε τον πρώτο διαγωνισμό για τη διώρυγα, το έργο ολοκληρώθηκε τελικά με την προσωπική πρωτοβουλία και χρηματοδότηση του γνωστού τραπεζίτη Ανδρέα Συγγρού. Τα νέα έργα ξεκίνησαν στις 10 Απριλίου 1882 και τα εγκαίνια της διώρυγας πραγματοποιήθηκαν στις 25 Ιουλίου 1893. Και στις δύο τελετές παρέστη ο βασιλιάς Γεώργιος Α΄.
Ανάλογα με την πηγή, ο συνολικός αριθμός των εργατών που εργάστηκαν στο εργοτάξιο φαίνεται να κυμαίνεται μεταξύ 1.400 και 2.500 (πιο πιθανό είναι 2.500.) Η πλειονότητα των εργατών προερχόταν από την Ιταλία, το Μαυροβούνιο και τη Δυτική Αρμενία. Ο καταμερισμός της εργασίας γινόταν με το διαχωρισμό των εργατών ανάλογα με τις ειδικότητές τους.
«Το 1882, μια ομάδα εργατών ήρθε από την πόλη Μους, που φημιζόταν για τους λιθοξόους της, για να εργαστούν ως ειδικευμένοι εργάτες. Η πρώτη ομάδα αποτελούνταν από 500 άτομα. Καθώς αυξανόταν η ζήτηση για απασχόληση για τη διώρυγα, κλήθηκαν περισσότεροι μάστορες από το Μους. Από το σύνολο των 2.500 γνωστών εργατών, περίπου 1.400 ήταν Αρμένιοι που ήρθαν από το Μους μέχρι την ολοκλήρωση του έργου. Οι περισσότεροι από αυτούς βρίσκονταν στην περιοχή του Λουτρακίου», λέει στη «Φωνή» ο πρέσβης της Δημοκρατίας της Αρμενίας κ. Τιγκράν Μκρτσιαν.
Οι Αρμένιοι, είχαν τη φήμη του σκληροτράχηλου λαού, δούλευαν μέχρι εξάντλησης και είχαν αναλάβει τη φόρτωση και εκφόρτωση των συρμών αλλά και το σκάψιμο. Ο ακριβής αριθμός τους δεν είναι γνωστός.
Υπάρχει μάλιστα μια ενδιαφέρουσα περιγραφή των Αρμένιων εργατών στην εφημερίδα "Εστία" της 10ης Μαΐου 1897, γραμμένη από τον Μιχαήλ Μητσάκη. Οι Αρμένιοι περιγράφονται να φορούν φαρδιά παντελόνια (πλατείας αναξυρίδας φορούντες), με κόκκινες ζώνες τύπου καπαρντίνα (ζωνάρια) και πλακέ σκουφάκια (καλπάκια), η εμφάνισή τους περιγράφεται ως με φαρδείς ώμους (ευρύνωτοι) και ως εργατικοί, επιμελείς και φιλόπονοι χαρακτήρες.
Μερικές ενδιαφέρουσες πληροφορίες για τους Αρμένιους εργάτες παίρνουμε επίσης από τον Εδουάρδο Έγγελ στο άρθρο του για τη διώρυγα της Κορίνθου στο τεύχος Ν. 15, έτος 1889, του περιοδικού Κλειώ (Κλειώ). Σύμφωνα με τον ίδιο οι Αρμένιοι είναι οι μόνοι που σκάβουν πραγματικά τη γη και επίσης απολαμβάνουν να εργάζονται ακόμη και υπογείως.
Στη συνέχεια, ένα μέρος αυτής της ομάδας εργατών, εγκαταστάθηκε στην Κόρινθο και την Αθήνα. Μερικοί από αυτούς εγκαταστάθηκαν με τις οικογένειές τους. (Σήμερα δεν υπάρχουν ίχνη αυτών των ανθρώπων).
«Αρμένιοι από το Μους εργάστηκαν επίσης το 1875 στην κατασκευή της σιδηροδρομικής γραμμής Θεσσαλονίκης-Κωνσταντινούπολης στην περιοχή της σημερινής Αλεξανδρούπολης, που τότε ονομαζόταν «Ντεντέ Αγάτς» ως μέρος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας», προσθέτει ο κ. Μκρτσιαν.
Υπάρχει επίσης μια ενδιαφέρουσα αναφορά από τον Ρουπέν Αγά Χαν (Νσαν Γκαραμπεντιάν) μέλος του κόμματος των Hnchakian στα απομνημονεύματά του. Τον Ιούλιο του 1891 έφτασε στην Αθήνα από την Αίγυπτο προσπαθώντας να οργανώσει επαναστατικές ομάδες για να τις στείλει στην πατρίδα του. Κατά την άφιξή του συναντήθηκε με τον Μιράν Νταματιάν, ένα άλλο μέλος του κόμματος, ο οποίος τον ενημέρωσε ότι εκείνη την εποχή δεν υπήρχε αρμενικός πληθυσμός για να αναπτύξει επαναστατική δράση στην Ελλάδα. Ωστόσο, περίπου 2.000 Αρμένιοι εργάτες από το Μους εργάζονταν στα εργοτάξια κατασκευής της διώρυγας της Κορίνθου.
Αποφάσισαν να οργανώσουν μια διαδήλωση για να τιμήσουν την πρώτη επέτειο των γεγονότων του Κουμ Καπί. Με την υποστήριξη του Λεωνίδα Βούλγαρη, ενός από τα κορυφαία ονόματα της ελληνικής ιστορίας και εκπροσώπου της "Ανατολικής Ομοσπονδίας" (οργάνωση που υποστήριζε τη συνεργασία των χριστιανών υπηκόων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας για την αυτοδιάθεσή τους), η διαδήλωση πραγματοποιήθηκε στο κέντρο της Αθήνας. Τη μεγαλύτερη συμμετοχή στη δράση προσέφεραν οι Αρμένιοι εργάτες από το Μους που ήρθαν για το λόγο αυτό από την Κόρινθο.
Ο Τούρκος πρέσβης, ο οποίος ενημερώθηκε από τις εφημερίδες λίγες ημέρες πριν από τη δράση, ζήτησε από τον πρωθυπουργό Δηλιγιάννη να απαγορεύσει την εκδήλωση. Ο πρωθυπουργός ήθελε να αποφύγει μια πιθανή διπλωματική κρίση. Πρωτοστάτησε στην ανάκληση της εκδήλωσης, αλλά άλλαξε στάση μετά από παρέμβαση του 90χρονου στρατηγού Νότη Μπότσαρη, ο οποίος είχε την εύνοια του Παλατιού και του ίδιου του βασιλιά. Ο στρατηγός είπε στον πρωθυπουργό: "Θα ήθελα να ξέρετε ότι οι Αρμένιοι βρίσκονται υπό την εποπτεία μου και ότι κανείς δεν έχει το δικαίωμα να δημιουργεί προβλήματα σε αυτό που κάνουν".
Η διαδήλωση πραγματοποιήθηκε στις 16 Ιουλίου 1891. Θεωρείται η πρώτη αρμενική διαδήλωση στην Ιστορία του Ελληνικού Βασιλείου και στη συνέχεια της Δημοκρατίας.
Στην κεντρική πλατεία της Αθήνας ήχησαν τα συνθήματα "Ζήτω η Ελλάδα" και "Ζήτω η Αρμενία", "Κάτω οι Τούρκοι", συνοδευόμενα από ύμνους στα αρμενικά και στα ελληνικά. Κατόπιν αιτήματος του Στρατηγού, η πόλη στολίστηκε με σημαίες, στεφάνια με φύλλα δάφνης και φωτογραφίες Αρμενίων που μαρτύρησαν στο Κουμ Καπί. Συμμετείχε επίσης η δημοτική μπάντα του Δήμου Αθηναίων.
Από το ιστορικό αρχείο είναι σαφής η συμβολή του πολύπαθου αρμενικού λαού στην εξέλιξη του τόπου μας, ενός λαού που σήμερα περνάει νέο Γολγοθά από τη συνεχή επιθετικότητα του Αζερμπαϊτζάν που υποστηρίζεται από την Τουρκία, και μιας ανθρωπιστικής καταστροφής στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ (Αρτσάχ) από τον συνεχιζόμενο εδώ και πάνω από 7 μήνες αποκλεισμό στο διάδρομο Λατσίν, το μόνο δρόμο που συνδέει την περιοχή με τον έξω κόσμο.
Το λιγότερο που μπορούμε να κάνουμε ως Κορίνθιοι για να τιμήσουμε τους Αρμένιους αδελφούς μας, είναι να οργανώσουμε μια εκδήλωση προς τιμήν των εκατοντάδων εργατών και να τοποθετήσουμε ένα μνημείο στη διώρυγα του Ισθμού, ώστε να μην ξεχαστεί ποτέ η σημαντική συμβολή τους στην ανάπτυξη του τόπου μας.
*Δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα "Φωνή της Κορινθίας" στο φύλλο της 3ης Αυγούστου 2023
