Το 2023, η Ευρωπαϊκή Ένωση πρότεινε μια νέα οδηγία κατά της διαφθοράς ως απάντηση σε μια σειρά σκανδάλων που συγκλόνισαν το μπλοκ, όπως το Qatargate, η υπόθεση Huawei και τα Uber Files. Η πρόταση αποσκοπεί επίσης στην αντιμετώπιση της πρόσφατης υποχώρησης στο κράτος δικαίου, καθώς και στο γεγονός ότι αρκετά κράτη-μέλη της ΕΕ έχουν καταγράψει πτώση στην κατάταξη του Δείκτη Αντίληψης Διαφθοράς της Διεθνούς Διαφάνειας.
Αναδεικνύοντας το πώς η διαφθορά συνεχίζει να πλήττει την ΕΕ, η προτεινόμενη οδηγία στοχεύει στην εναρμόνιση του ορισμού των αδικημάτων διαφθοράς και στην καθιέρωση κοινών ποινών σε όλη την Ένωση. Μέχρι σήμερα, και σύμφωνα με τις διαδικασίες της ΕΕ, το προτεινόμενο νομοσχέδιο παρουσιάστηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή το 2023 και στη συνέχεια το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο της ΕΕ τροποποίησαν και συμφώνησαν στα περισσότερα σημεία του περιεχομένου του.
Ωστόσο, από τα τέλη Ιουνίου, οι διαπραγματεύσεις βρίσκονται σε αδιέξοδο λόγω τριών διατάξεων στο κείμενο της οδηγίας, οι οποίες αποτελούν αντικείμενο διαφωνίας μεταξύ των κρατών-μελών. Το βασικό σημείο τριβής είναι το αδίκημα της «κατάχρησης εξουσίας» από δημόσιους λειτουργούς, με τους αντιτιθέμενους να ζητούν τον αποχαρακτηρισμό του από ποινικό σε διοικητικό αδίκημα.
Με απλά λόγια, η οδηγία κατά της διαφθοράς βρίσκεται σε κρίσιμο σταυροδρόμι. Το ερώτημα είναι αν η ΕΕ θα σταθεί στο ύψος των περιστάσεων ή αν θα συνεχιστεί η συνήθης πρακτική.
Σύμφωνα με το Politico η Ιταλία και η Γερμανία ηγούνται της αντίστασης στην πρόβλεψη, με τη στήριξη της Ουγγαρίας, του Λουξεμβούργου και της Ολλανδίας. Υποστηρίζουν ότι η διάταξη είναι ασαφής, υπερβολικά γενική και μπορεί να γίνει αντικείμενο κατάχρησης, καθώς μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να διώκονται δημόσιοι λειτουργοί προκειμένου να δίνεται η εντύπωση ότι καταπολεμάται η διαφθορά. Επιπλέον, υποστηρίζουν ότι μπορεί να αποθαρρύνει αξιωματούχους από το να εργαστούν στον δημόσιο τομέα ή να εγκρίνουν έργα με δημόσια χρηματοδότηση, φοβούμενοι ποινικές διώξεις.
Η ίδια η Ιταλία κατάργησε το αδίκημα της κατάχρησης εξουσίας το 2024, παρότι αυτό αποτελούσε μέρος του ποινικού της δικαίου για σχεδόν έναν αιώνα. Συνεπώς, η επανεισαγωγή της πρόβλεψης μέσω της οδηγίας της ΕΕ θα απαιτούσε την επαναφορά της διάταξης στην ιταλική έννομη τάξη. Ο λόγος της αποποινικοποίησης ήταν ότι η εν λόγω νομοθεσία παρεμπόδιζε τη διαδικασία λήψης αποφάσεων σε τοπικό και κεντρικό επίπεδο, καθώς οι αξιωματούχοι φοβούνταν ότι θα διωχθούν επειδή διέθεσαν δημόσιους πόρους. Είχε επίσης καταστεί πολιτικό εργαλείο δίωξης, με πρόσφατα στοιχεία να δείχνουν ότι μόλις 9 από τις 5.000 ποινικές υποθέσεις οδήγησαν σε καταδίκες.
Ορισμένα άλλα κράτη-μέλη της ΕΕ υποστηρίζουν αυτή την άποψη. Ωστόσο, η αλήθεια είναι ότι η μετατροπή της κατάχρησης εξουσίας σε διοικητικό αδίκημα θα διευκόλυνε τη διενέργεια πελατειακών σχέσεων, νεποτισμού, ακόμα και απροκάλυπτης διαφθοράς από δημόσιους λειτουργούς, ανοίγοντας έτσι τον δρόμο για περισσότερα εγκλήματα του «λευκού κολάρου» και καθιστώντας δυσκολότερη την αναγνώριση συγκρούσεων συμφερόντων.
Αυτή τη στιγμή, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο θεωρεί την αποποινικοποίηση της κατάχρησης εξουσίας «κόκκινη γραμμή», κρίσιμη για τις προσπάθειες της ΕΕ να καταπολεμήσει τη διαφθορά με συνέπεια. Το πρόβλημα παραμένει έντονο εντός της Ένωσης, και μέχρι σήμερα η ΕΕ έχει αποτύχει να θεσπίσει ισχυρή νομοθεσία για την αντιμετώπισή του, πόσο μάλλον να την εφαρμόσει αποτελεσματικά.
Γι’ αυτό, στις 2 Ιουνίου, 57 οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών δημοσίευσαν ανοιχτή επιστολή καλώντας τους ηγέτες της ΕΕ να επιδείξουν πραγματική πολιτική βούληση και να θέσουν υψηλότερα πρότυπα ακεραιότητας και λογοδοσίας στο εσωτερικό της Ένωσης. Έχουν δίκιο: Η ΕΕ θα μπορούσε να κάνει ουσιαστική πρόοδο με αυτή τη νομοθεσία. Μια αποδυναμωμένη εκδοχή της οδηγίας, αντίθετα, θα έστελνε το λάθος μήνυμα τόσο στους πολίτες της όσο και στον υπόλοιπο κόσμο, ειδικά προς τις υποψήφιες προς ένταξη χώρες, όπου η ΕΕ έχει καταστήσει την καταπολέμηση της διαφθοράς βασική προϋπόθεση ένταξης.
Ή μήπως ισχύει ένα δίκαιο για την ΕΕ και ένα άλλο για τους υποψήφιους;
Η τελευταία φορά που η ΕΕ αξιολόγησε τον αντίκτυπο της διαφθοράς ήταν το 2014, εκτιμώντας το κόστος σε πάνω από 120 δισ. ευρώ ετησίως, με ορισμένες μελέτες να ανεβάζουν το ποσό έως και τα 179 δισ. ευρώ. Κι όμως, οι περισσότερες ανεξάρτητες οργανώσεις και δείκτες κατά της διαφθοράς καταδεικνύουν ότι το φαινόμενο εξακολουθεί να αυξάνεται στην ΕΕ. Για παράδειγμα, κατά τη διάρκεια της πανδημίας COVID-19, σχεδόν όλα τα κράτη-μέλη (25 από τα 27) κατέγραψαν αύξηση στους διαγωνισμούς με έναν μόνο προσφέροντα, ένα κρίσιμο σημάδι ότι ο διαγωνισμός ίσως είχε στηθεί υπέρ της συμμετέχουσας εταιρείας.
Αντίθετα, το Ειδικό Γραφείο Καταπολέμησης της Διαφθοράς και του Οργανωμένου Εγκλήματος (SPAK) της Αλβανίας έχει ασκήσει διώξεις σχεδόν στο σύνολο των δημόσιων λειτουργών, συμπεριλαμβανομένων πρώην προέδρων, πρωθυπουργών, υπουργών και δημάρχων, για κατάχρηση εξουσίας. Και το έκανε στηριζόμενο σε ποινική διάταξη που βασίστηκε στο πρώην ιταλικό ποινικό δίκαιο περί κατάχρησης εξουσίας, το οποίο υποστήριζε η ίδια η ΕΕ.
Την ίδια ώρα, η αναστολή του Νόμου περί Πρακτικών Διαφθοράς στο Εξωτερικό (Foreign Corrupt Practices Act) και η διάλυση των μονάδων δίωξης κλεπτοκρατίας στις Ηνωμένες Πολιτείες σηματοδοτούν μεγάλη υποχώρηση της χώρας από τις παγκόσμιες προσπάθειες κατά της διαφθοράς, καθιστώντας ακόμα πιο επιτακτική την ανάγκη για ανάληψη ηγετικού ρόλου από την ΕΕ.
Τα κράτη-μέλη της ΕΕ πρέπει να επιδείξουν πραγματική ηγεσία και να αμφισβητήσουν το μήνυμα που στέλνουν μέχρι σήμερα: ότι η Ένωση δεν παίρνει στα σοβαρά την καταπολέμηση της διαφθοράς στο εσωτερικό της, ενώ παράλληλα υιοθετεί ανώτερο ηθικό λόγο στις διαπραγματεύσεις προσχώρησης με την Ουκρανία ή κατά την εξέταση της υποψηφιότητας της Αλβανίας και του Μαυροβουνίου.
Τα κράτη-μέλη της ΕΕ οφείλουν να σταθούν στο ύψος των περιστάσεων και να υιοθετήσουν χωρίς άλλη καθυστέρηση μια ισχυρή οδηγία κατά της διαφθοράς που θα έχει αντίκτυπο όχι μόνο στην Ένωση, αλλά και πέρα από αυτήν.
