Αυτός ο Ιούλιος θα σηματοδοτήσει 70 χρόνια στρατιωτικής κυριαρχίας στην Αίγυπτο, με εξαίρεση την μόλις ενός έτους διακυβέρνηση του 2012-13 υπό τον Πρόεδρο Μοχάμεντ Μόρσι, όταν ο στρατός σχεδίαζε την ανατροπή του.
Στην Αίγυπτο οι αξιωματικοί άσκησαν αδιάσπαστη, απόλυτη εξουσία, θέτοντας έτσι παγκόσμιο ρεκόρ αναφορικά με τη διάρκεια στρατιωτικής δικτατορίας σε ένα κράτος.
Αυτή η μακροζωία δεν οφείλεται στα επιτεύγματα αυτού που ο αναλυτής Yezid Sayigh έχει χαρακτηρίσει «η δημοκρατία των αξιωματικών». Πράγματι, η σχετική οικονομική, πολιτική και κοινωνική ανάπτυξη της Αιγύπτου, είτε συγκρίνεται σε περιφερειακό είτε σε παγκόσμιο επίπεδο, ήταν σε παρατεταμένη, αν και άνιση πτώση σε όλη αυτή την περίοδο.
Το αιγυπτιακό ανθρώπινο δυναμικό, το μεγαλύτερο και πιο εξελιγμένο στον αραβικό κόσμο τις δεκαετίες του 1950 και του 1960, βρίσκεται σε συγκριτική πτώση έκτοτε, καθώς το εκπαιδευτικό σύστημα, οι βιομηχανίες και ο τομέας των υπηρεσιών της χώρας απέτυχαν να συμβαδίσουν με τους ανταγωνιστές.
Η ανεπαρκής απόδοση της δημοκρατίας των αξιωματικών θέτει το ερώτημα γιατί εξακολουθούν να κυβερνούν. Ανίκανοι στρατιωτικοί έχουν απομακρυνθεί από την εξουσία εξαιτίας της κακής διακυβέρνησής τους στην Ισπανία, , την Αργεντινή, τη Βραζιλία, τη Χιλή, τη Νιγηρία, τη Νότια Κορέα, την Ταϊβάν και αλλού.
Ακόμη και οι καταστροφικές στρατιωτικές ήττες, παρόμοιες με εκείνες που υποκίνησαν τις λαϊκές εξεγέρσεις κατά των Αργεντινών στρατηγών, δεν ανέτρεψαν τον Γκαμάλ Αμπντέλ Νάσερ ή τον Ανουάρ Σαντάτ της Αιγύπτου.
Διατήρηση ισχύος
Η ιδεολογική αιτιολόγηση της στρατιωτικής διακυβέρνησης, που αρχικά είχε τις ρίζες της στον αντιαποικιοκρατισμό και τον αραβικό εθνικισμό, έκτοτε έχει εξαφανιστεί σε σημείο που θα ήταν δύσκολο να προσδιορίσει κανείς τι αντιπροσωπεύει ο αιγυπτιακός στρατός, εκτός από τη διατήρηση της εξουσίας του και της συνοχής του έθνους.
Ελλείψει θετικών νομιμοποιητικών παραγόντων, ο αρνητικός παράγοντας της καταστολής προσφέρει μια εξήγηση για 70 μακρά χρόνια στρατιωτικής διακυβέρνησης. Σίγουρα, η καταστολή ήταν διάχυτη από τότε που χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από τον Νάσερ, ο οποίος συνδύασε τις βρετανικές αποικιακές πρακτικές και θεσμούς με εκείνους του κομμουνιστικού καθεστώτος της Ανατολικής Γερμανίας για να δημιουργήσει ένα πραγματικό μεγαθήριο ασφαλείας.
Και όμως, καθώς η καταστολή είναι απαραίτητη για τις στρατιωτικές δικτατορίες, είναι ανεπαρκής για να δώσει λογική εξήγηση στην αξιοσημείωτη μακροζωία της Αιγύπτου.
Άλλοι Άραβες αξιωματικοί που έγιναν «πρόεδροι ισόβια», όπως ο Αλί Αμπντουλάχ Σαλέχ της Υεμένης και ο Μουαμάρ Καντάφι της Λιβύης, ήταν τουλάχιστον εξίσου βάναυσοι με τους αξιωματικούς προέδρους της Αιγύπτου μετά τον Νάσερ ,αλλά σε αντίθεση με αυτούς, δεν κληρονόμησαν την εξουσία από τον προκάτοχό τους, ούτε την κληροδότησαν σε διάδοχο.
Προσαρμογή στους καιρούς
Όμως, όπως δείχνουν οι πολλές περιπτώσεις ανατροπής στρατιωτικών καθεστώτων, η καταστολή δεν αρκεί για να εγγυηθεί τη στρατιωτική κυριαρχία στο διηνεκές.
Το ειδικό συστατικό στη διαρκή πολιτική επιτυχία του αιγυπτιακού στρατού αναγνωρίστηκε σωστά από την αναλυτή Zeinab Abul-Magd ως η προσαρμοστικότητά του. Οι αξιωματικοί πρόεδροι της Αιγύπτου δεν μιμήθηκαν τους προκατόχους τους σαν παπαγάλοι. Ο καθένας έχει προσαρμόσει τις ιδεολογικές δικαιολογίες για τη διακυβέρνησή του για να ταιριάζει στην εποχή, όπως ακριβώς ο καθένας έχει τροποποιήσει το λειτουργικό οικονομικό μοντέλο.
Οι διαδοχικοί πρόεδροι προσάρμοσαν τη στρατηγική τους υπό το φως των σχέσεων με τον στρατό και τις υπηρεσίες ασφαλείας. Εξίσου σημαντικό για τη διατήρηση της κυριαρχίας του, κάθε πρόεδρος έχει διαμορφώσει τις εξωτερικές σχέσεις για να εξασφαλίσει εξωτερική υποστήριξη για το καθεστώς του.
Η στρατιωτική διακυβέρνηση του Νάσερ αγκάλιασε τον σοσιαλισμό και την εκβιομηχάνιση με υποκατάσταση εισαγωγών, σε συνδυασμό με τη μεγάλη εξάρτηση από τη Σοβιετική Ένωση και την έκκληση στον αραβικό εθνικισμό.
Ο Σαντάτ απέρριψε το μεγαλύτερο μέρος αυτών των ιδεολογικών, πολιτικών, οικονομικών και εξωτερικών σχέσεων , ασπαζόμενος τον νεοφιλελευθερισμό, ενώ για να αποτρέψει πιθανά πραξικοπήματα, ανασχηματίζει συνεχώς την ανώτατη διοίκηση, εκκαθαρίζοντας πιθανώς ορισμένα από τα πολιτικά φιλόδοξα μέλη της.
Από την πλευρά του, ο Μουμπάρακ συνδύασε τις προσεγγίσεις του Νάσερ και του Σαντάτ, αναζητώντας γενικά μια μέση λύση μεταξύ των δύο όσον αφορά την οικονομική και εξωτερική πολιτική και τις εσωτερικές πολιτικές ρυθμίσεις.
Σπάζοντας το καλούπι
Αλλά το μέγεθος της προσαρμογής αυτών των τριών πρώτων προέδρων αξιωματικών δεν πρέπει να υπερεκτιμάται. Μέχρι το 2011, το στρατιωτικό καθεστώς εξακολουθούσε να αναγνωρίζεται ως αυτό που δημιουργήθηκε στον απόηχο του πραξικοπήματος του 1952. Βασιζόταν στο θεσμικό βάρος και τη συνοχή του στρατού και των υπηρεσιών ασφαλείας, από τις οποίες αποκλείονταν οι γιοι των προέδρων, σε αντίθεση με τους ομολόγους τους στο Ιράκ, την Υεμένη και τη Λιβύη, όπου οι γιοι ήταν αξιωματικοί προκειμένου να διαδεχτούν τους πατέρες.
Η εκτεταμένη δημόσια διοίκηση και ο δημόσιος τομέας παρέμειναν οι κύριοι διαχειριστές του κράτους και της οικονομίας και οι κύριες βάσεις της πολιτικής υποστήριξης, ειδικά την περίοδο των εκλογών. Η βασική εξωτερική σχέση μετατοπίστηκε από τη Σοβιετική Ένωση στις ΗΠΑ, ενώ διατήρησε την ουσία της εξάρτησής της από μια μοναδική ξένη δύναμη.
Είναι ο Σίσι που έχει σπάσει το καλούπι που κληρονόμησε ή άρπαξε, για την ακρίβεια. Το πρότυπό του δεν είναι από τους προκατόχους του. Μάλλον, είναι αυτό ενός σεΐχη του Κόλπου, από τον οποίο ο Μοχάμεντ μπιν Ζάιεντ των ΗΑΕ είναι ο πιο αναγνωρίσιμος στην προσέγγιση του Σίσι στη διακυβέρνηση.
Η οικογένεια και η φυλή παρέχουν τους μηχανισμούς διακυβέρνησης του Σίσι, αν θεωρήσει κανείς τον αιγυπτιακό στρατό ως το λειτουργικό ισοδύναμο του συντρόφου του Μπιν Ζαγιέντ, αλ-Ναχιάν. Τα μέλη αυτής και οι συνδεδεμένες φυλές κατοικούν στον κυβερνητικό μηχανισμό και τα οικονομικά συστήματα του Άμπου Ντάμπι και των ΗΑΕ, όπως ακριβώς κάνουν οι αξιωματικοί στη δημοκρατία του Σίσι. Οι γιοι του ηγεμόνα και στις δύο περιπτώσεις κατέχουν βασικούς ρόλους στους μηχανισμούς καταναγκασμού μετά από θητείες στους αντίστοιχους στρατούς τους.
Αυτοί οι απόγονοι είναι ζωτικής σημασίας για την άσκηση της εξουσίας, και πιθανώς ένας από αυτούς θα την κληρονομήσει. Παίζουν ρόλους αντιπραξικοπηματικούς για τους πατέρες τους, ενισχύοντας και επιβλέποντας τα συστήματα επιτήρησης που είναι αγκυροβολημένα σε προσωπικές σχέσεις που ανέπτυξαν και οι δύο ηγεμόνες όταν υπηρετούσαν στους αντίστοιχους στρατούς τους.
Για να στελεχώσουν την περιφέρεια των ιδρυμάτων μέσω των οποίων διοικείται και ελέγχεται το κράτος, η οικονομία και στην περίπτωση της Αιγύπτου, και οι δύο ηγέτες έχουν δημιουργήσει ελίτ εκπαιδευτικά ιδρύματα και συναφή κανάλια στρατολόγησης πιστών, τεχνικά ικανών στελεχών. Και τα δύο έχουν ουσιαστικές ομοιότητες με εκείνα που αναπτύχθηκαν στην Κίνα για τη στρατολόγηση και την προετοιμασία στελεχών του Κομμουνιστικού Κόμματος.
Μεγαλοπρεπές μοντέλο
Η οικονομική φιλοσοφία του Σίσι οφείλεται ομοίως στο μοντέλο του σεΐχη του Κόλπου. Η ουσία του είναι η μεγαλοπρέπεια, όπως συμβολίζεται από τον πιο ψηλό και μεγαλύτερο αυτό ή εκείνο, με προτίμηση να ξεκινάει από το μηδέν στην άμμο, σαν να δίνει έμφαση στη δημιουργική βούληση του κυβερνήτη.
Μεταξύ άλλων πλεονεκτημάτων, τα μεγαλεπήβολα έργα παρέχουν ανταποδοτικές ευκαιρίες για τα μέλη της φυλής/στρατού, ενώ δοξάζουν τον ηγέτη και το όραμά του. Ελάχιστη σκέψη φαίνεται να γίνεται για τα μέσα χρηματοδότησης αυτών των οικοδομημάτων, τα οποία στον Κόλπο παρέχονται εύκολα από πετροδολάρια, αλλά στην Αίγυπτο κυρίως από δανεικά.
Αυτός ο διαστρεβλωμένος αναπτυξιακός χαρακτήρας είναι που κάνει μια πολιτική ιδεολογία να προκαλεί δέος και να υποτάσσει τον πληθυσμό.Αυτό το μοντέλο που προέρχεται από τον Κόλπο αφήνει ελάχιστο χώρο στην Αίγυπτο για την παραδοσιακή δημόσια διοίκηση, τον δημόσιο τομέα, το κυρίαρχο πολιτικό κόμμα ή το κοινοβούλιο.
Ο Σίσι δεν αισθάνεται υποχρεωμένος να καλλιεργήσει πολιτικές εκλογικές περιφέρειες όπως έκαναν οι προκάτοχοί του. Η γραφειοκρατική μεσαία τάξη παραμένει προσκολλημένη σε μια συρρικνούμενη δημόσια υπηρεσία. Οι εργαζόμενοι εγκαταλείπονται από τα φθίνοντα εργατικά συνδικάτα. Οι φίλοι καπιταλιστές αφήνονται να παλεύουν για όλο και μικρότερα κομμάτια της οικονομικής πίτας, την οποία καταβροχθίζει ο στρατός.
Εναλλακτικές λύσεις στο status quo
Ο Σίσι επιπλέει πάνω από τον λαό της Αιγύπτου, χωρίς να συντηρείται από φυλετικές πίστες και συμμαχίες, όπως συμβαίνει στην περίπτωση των περισσότερων ηγεμόνων του Κόλπου.
Το αν το αντίστοιχο της φυλής του Σίσι ,ο στρατός του, μπορεί να διατηρήσει την πίστη των πολιτών ενώ υπονομεύει το κοινωνικό συμβόλαιο στο οποίο βασιζόταν παλαιότερα, εγείρει βασικά ερωτήματα για το ίδιο και το μέλλον του.
Δύο εναλλακτικές λύσεις στο status quo είναι η αντικατάσταση του Σίσι από τον δικό του στρατό ή η ανατροπή του ίδιου και του στρατού του μαζί.
Από αυτούς τους δύο εναλλακτικούς τύπους πραξικοπήματος, το πρώτο φαίνεται λιγότερο πιθανό. Η διείσδυση και ο έλεγχος του Σίσι στο σώμα αξιωματικών ,που προκύπτει από τη θητεία του στη στρατιωτική υπηρεσία πληροφοριών, τη χρήση των γιων και πρώην συναδέλφων του ως πρακτόρων παρακολούθησης και τον πολλαπλασιασμό των ευκαιριών προστασίας των αξιωματικών ,ξεπερνά κατά πολύ αυτόν του Μουμπάρακ.
Η ανώτατη διοίκηση του Σίσι είναι πιθανό να παραμείνει πιστή, ενώ οι κατώτεροι αξιωματικοί μπορεί όχι.
Τι μέλει γεννέσθαι;
Η εκτόπιση τόσο του Σίσι όσο και του στρατού από την εξουσία είναι δύσκολο να προβλεφθεί. Το 2011 δεν θα επαναληφθεί, παρά μόνο ως τραγωδία. Όπως αποδείχθηκε το 2013, το καθεστώς του Σίσι είναι πρόθυμο να ανοίξει πυρ εναντίον της αντιπολίτευσης. Έχει εξουδετερώσει το οργανωμένο πολιτικό Ισλάμ, τουλάχιστον για το ορατό μέλλον.
Αυτό αφήνει ακόμη πιο ριζοσπαστικά σενάρια, όπως μια εκτεταμένη κατάρρευση της τάξης ως αποτέλεσμα οικονομικών ή πολιτικών κρίσεων, που οδηγεί σε κατακερματισμό του στρατού και των υπηρεσιών ασφαλείας.
Μια στροφή σε αυτό το σενάριο θα ήταν η εμπλοκή ενός εξωτερικού παράγοντα που θα επιδιώκει να αποσταθεροποιήσει το καθεστώς του Σίσι.
Τέλος, μια ακόμη πιο τραβηγμένη παραλλαγή είναι αν ο Σίσι αποφασίζει να παραιτηθεί υπέρ μιας μη στρατιωτικής διαδόχου κυβέρνησης.
Εν ολίγοις, η στρατιωτική κυριαρχία στην Αίγυπτο θα συνεχιστεί ,με τον στρατό της να αποτελεί τη ραχοκοκαλιά και τον εγγυητή του έθνους.