Πόσο εφικτό είναι με οικονομικά κίνητρα να επιτύχουμε, ως χώρα, το πολυπόθητο brain gain και παράλληλα να ανακόψουμε το συνεχιζόμενο – σε μικρότερη κλίμακα – brain drain;
Παρά τις εξαγγελίες και τις καμπάνιες με στόχο το brain gain και τον επαναπατρισμό των χιλιάδων νέων που έφυγαν στα πέτρινα χρόνια της κρίσης, κάτι τέτοιο, όχι μόνο δεν φαίνεται να συμβαίνει, αλλά η ελληνική γραφειοκρατικη ακαμψία φαίνεται να διώχνει τα επιστημονικά "μυαλά" που επιχείρησαν να έρθουν στη χώρα.
Ο Νίκος Κυρπίδης, κορυφαίος βιολόγος και ερευνητής, διεθνώς αναγνωρισμένος, επικεφαλής του Τμήματος Επιστήμης Δεδομένων του Μικροβιώματος και διευθυντής του Προγράμματος Προκαρυωτικής Βιολογίας στο Εθνικό Εργαστήριο Lawrence Berkeley των ΗΠΑ, επιστρέφει στην Ελλάδα για να προσφέρει στην πατρίδα. Το 2020 διεκδικεί τη θέση του επιστημονικού διευθυντή του Ιδρύματος Ιατροβιολογικών Ερευνών της Ακαδημίας Αθηνών (ΙΙΒΕΑΑ).
Η παραίτησή του έρχεται μόλις 6 μήνες μετά την τοποθέτησή του στην εν λόγω θέση και συνιστά πλήγμα τόσο στην ουσία όσο και στην εικόνα του πολυδιαφημιζόμενου «brain gain» που επιχειρεί η κυβέρνηση ιδίως στον τομέα των Βιοεπιστημών, όπως αναφέρει η εφημερίδα «Εθνικός Κήρυκας».
Η παραίτησή του,επιστήμονα, αποδεικνύει ότι η δύναμη της αδράνειας στη χώρα μας είναι ισχυρότερη από όσο ίσως νομίζουμε…
Το παρασκήνιο μιας ηχηρής παραίτησης
Μιλώντας στην εφημερίδα "Καθημερινή" ο Νίκος Κυρπίδης αποκάλυψε με πικρία: «Πριν από τρία χρόνια, όταν υπέβαλα την αίτησή μου, η εικόνα του ΙΙΒΕΑΑ ήταν πολύ διαφορετική από τη σημερινή. Δεν είχε πραγματοποιηθεί ακόμη η αξιολόγησή του από διεθνή επιστημονική επιτροπή, η οποία το κατέταξε στις χαμηλότερες θέσεις μεταξύ των ερευνητικών ιδρυμάτων της χώρας και ανέδειξε τα λειτουργικά και διοικητικά προβλήματά του.
Στη συνέχεια, οι συζητήσεις μου με εν ενεργεία ερευνητές του και με άλλους που αναγκάστηκαν να παραιτηθούν λόγω των δυσλειτουργιών του, καθώς και η προσωπική εις βάθος έρευνά μου με οδήγησαν στο συμπέρασμα ότι ήταν επιτακτική η ανάγκη να γίνει αυτό που οι αξιολογητές θεωρούσαν αναγκαίο: ριζικές οργανωτικές και διοικητικές αλλαγές.
Εκρινα, λοιπόν, ότι ήταν απαραίτητο ο επιστημονικός διευθυντής να αποκτήσει αρμοδιότητες ανάλογες με αυτές ενός διευθύνοντος συμβούλου, ο οποίος θα είχε την ευελιξία γρήγορων αποφάσεων και θα ελεγχόταν από το Διοικητικό Συμβούλιο στο επίπεδο της συνολικής στρατηγικής του ιδρύματος και του προϋπολογισμού. Και αυτό δεν είναι καθόλου πολύπλοκο, αν υπάρχει βούληση. Σύμφωνα με την ισχύουσα νομοθεσία, αρκεί μια απλή απόφαση του Δ.Σ.».
Η γραφειοκρατεία
Ενδεικτικό του γραφειοκρατικού και δύσκαμπτου τρόπου με τον οποίο λειτουργούσε το Ιδρυμα είναι ότι, όπως αναφέρει ο κ. Κυρπίδης στην επιστολή παραίτησής του, η πρώτη συνάντησή του με το ΔΣ του Ιδρύματος πραγματοποιήθηκε στις 14 Μαρτίου 2024, δηλαδή 5 ολόκληρους μήνες μετά την ανακοίνωση της εκλογής του στο σχετικό ΦΕΚ.
Ο κ. Κυρπίδης, αναφέρει το δημοσίευμα της Καθημερίνης, αφιέρωσε πολύ χρόνο στην κατάρτιση σχεδίων και σε εκτενείς συζητήσεις με επιστήμονες του ΙΙΒΕΑΑ και άλλων μεγάλων ακαδημαϊκών και ερευνητικών κέντρων του εξωτερικού, «οι οποίοι τα υποδέχθηκαν με ενθουσιασμό», όπως επισημαίνει. Ηρθε σε επαφή και με ένα δίκτυο επενδυτών και δωρητών από τη διασπορά. «Ολοι δήλωσαν πρόθυμοι να συμβάλουν υπό την προϋπόθεση ότι θα αναλάμβανα την ηγεσία του ιδρύματος με αρμοδιότητες λήψης αποφάσεων και οικονομικής διαχείρισης των επενδύσεων, χορηγιών και δωρεών».
Κάπως έτσι ξεκίνησε η προσπάθειά του να γίνει η τροποποίηση των αρμοδιοτήτων του επιστημονικού διευθυντή. «Η επικοινωνία μου με τον πρόεδρο του ΙΙΒΕΑΑ, κ. Λουκά Παπαδήμο, αμέσως μετά την εκλογή μου, ήταν σε εξαιρετικό κλίμα αρχικά. Ομως στη συνέχεια οι επανειλημμένες εκκλήσεις μου για συζήτηση με το Δ.Σ. επί του νέου οργανογράμματος το οποίο πρότεινα δεν είχαν αποτέλεσμα. Οι αναβολές ήταν απανωτές. Σωστό κατενάτσιο…».
«Αντί για τη θερμή υποδοχή ενός επιστήμονα που ήθελε να αναστρέψει την εξαιρετικά δυσμενή κατάσταση του ιδρύματος, αντιμετώπισα έντονη καχυποψία και, αρκετές φορές, επιθετική διάθεση».
Η πρώτη συνάντησή του με το επταμελές Δ.Σ. πραγματοποιήθηκε τελικά στις 14 Μαρτίου, πέντε μήνες μετά την ανακοίνωση της εκλογής του στο σχετικό ΦΕΚ. «Την είδα ως ευκαιρία να απαντήσω σε ερωτήσεις τους και να παραθέσω τα επιχειρήματά μου για τις αλλαγές που έκρινα επιβεβλημένες. Με λύπη διαπίστωσα ότι αντί για τη θερμή υποδοχή ενός επιστήμονα που ήθελε να αναστρέψει την εξαιρετικά δυσμενή κατάσταση του ιδρύματος, αντιμετώπισα έντονη καχυποψία και, αρκετές φορές, επιθετική διάθεση.
Οι μάσκες έπεσαν, όλοι στάθηκαν απέναντί μου, με μοναδική εξαίρεση τον δρα Δημήτρη Νανόπουλο. Αυτή η αντιμετώπιση υποτιμά το επιστημονικό κύρος μου και τη διεθνή προσφορά μου στην επιστήμη. Πολύ, δε, περισσότερο όταν είχα αποφασίσει να εγκαταλείψω μια καριέρα σχεδόν 30 ετών σε κορυφαία ιδρύματα στις ΗΠΑ προκειμένου να συνδράμω στις προσπάθειες της Ελλάδας για ενίσχυση του brain gain στις βιοεπιστήμες, γνωρίζοντας τις συνέπειες: την επιβράδυνση του ερευνητικού έργου μου και τη δραστική μείωση των απολαβών μου. Αλλά στόχος μου ήταν να βοηθήσω τους ερευνητές, το ίδρυμα και την πατρίδα μας με την εμπειρία και την τεχνογνωσία μου, οπότε ήμουν πρόθυμος να πληρώσω το τίμημα».
Σε εκείνη την πρώτη και τελευταία του συνάντηση με το Δ.Σ. του ΙΙΒΕΑΑ, ενώ ο κ. Κυρπίδης είχε προετοιμάσει μια αναλυτική παρουσίαση των σχεδίων του, δεν του δόθηκε καν η ευκαιρία να το κάνει, όπως λέει.
«Ηταν ξεκάθαρο ότι δεν υπήρχε ενδιαφέρον για την αναδιοργάνωση του ιδρύματος. Οι συνομιλητές μου παρέμειναν άκαμπτοι. Υπέβαλα, λοιπόν, την παραίτησή μου. Είναι τεράστια η απογοήτευσή μου. Επιπλέον νιώθω ότι εγκατέλειψα τους ερευνητές που πίστεψαν ότι κάτι μπορούσε να αλλάξει. Ομως δεν είχα άλλη επιλογή. Η συνεργασία με όλους τους ερευνητές αλλά και η στήριξή τους ήταν ο κύριος λόγος για τον οποίο είχα αποφασίσει να αφήσω την καριέρα μου στις ΗΠΑ και να επιστρέψω στην Ελλάδα. Ωστόσο, οι εξελίξεις δεν παρείχαν τις αναγκαίες εγγυήσεις ότι αυτή η προσπάθεια θα στεφόταν με επιτυχία. Τα προβλήματα που ανέδειξε η αξιολόγηση επηρεάζουν και την επιστημονική παραγωγικότητα του ιδρύματος. Θα χρεωνόμουν την ευθύνη, την αποτυχία, με προφανείς αρνητικές συνέπειες στο κύρος μου και στο κύρος των εξαιρετικών ερευνητών του ιδρύματος».
Στο υπόμνημα της παραίτησής του, ο κ. Κυρπίδης επικαλείται κυρίως ως λόγους που τον οδήγησαν σε αυτή την απόφαση την αδυναμία συνεννόησης με την ηγεσία του ιδρύματος για αλλαγές στις διοικητικές αρμοδιότητες του Επιστημονικού Διευθυντή που είχαν υποδειχθεί από την Επιτροπή Αξιολόγησης του Ιδρύματος, η οποία είχε κρούσει τον κώδωνα του κινδύνου για την πορεία του που έχει οδηγήσει σε απόκλιση από τον πρωταγωνιστικό ρόλο που είχε στο παρελθόν.
Μνήμες από την περίπτωση Σταμάτη Κριμιζή
Η υπόθεση του κ. Κυρπίδη φέρνει στο μυαλό μια άλλη ανάλογη περίπτωση, αυτή του κ. Σταμάτη Κριμιζή που πριν από έξι ακριβώς χρόνια, τον Απρίλιο του 2018, επί κυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ είχε υποβάλει την παραίτησή του από τη θέση του προέδρου του Ελληνικού Διαστημικού Οργανισμού.
Ο κ. Κριμιζής, στη μακροσκελή επιστολή παραίτησής του, μιλούσε για υπουργικές αποφάσεις που «πρακτικά ακύρωσαν τον λόγο ύπαρξης του ΕΛΔΟ, καθιστώντας τον μια μη αξιόπιστη γραφειοκρατική δομή που θα μπορούσε να γίνει υποχείριο οποιουδήποτε πολιτικού προϊστάμενου».
"Δεν έχουν αντιληφθεί ότι η Ελλάδα απομακρύνεται από την πορεία της ανάπτυξης"
Ο «Εθνικός Κήρυκας» μίλησε με τον κ. Κυρπίδη και του ζήτησε να σχολιάσει την απόφασή του αυτή
«Δυστυχώς, οι άνθρωποι οι οποίοι βρίσκονται σε κύριες θέσεις λήψης αποφάσεων στην Ελλάδα, ή σε σημαντικούς οργανισμούς όπως η Ακαδημία Αθηνών, δεν έχουν αντιληφθεί ότι η Ελλάδα απομακρύνεται από την πορεία της ανάπτυξης και η ανάγκη για ουσιαστικές αλλαγές στη διοικητική οργάνωση, συμπεριλαμβανομένου του εκσυγχρονισμού των μοντέλων διοίκησης για να διατηρήσει μια ανταγωνιστική θέση στην παγκόσμια σκηνή, γίνεται ολοένα και πιο επείγουσα» μας είπε ο Ελληνοαμερικανός καθηγητής.
Και συνέχισε: «Η παγκόσμια οικονομία αναπτύσσεται κυρίως μέσω της τεχνολογίας, με τους κλάδους της Βιοτεχνολογίας, της Επιστήμης Δεδομένων και της Τεχνητής Νοημοσύνης να είναι στο επίκεντρο της τεχνολογικής επανάστασης του αιώνα μας. Η Ελλάδα έχει τη δυνατότητα να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο σε αυτήν την εξέλιξη και διαμόρφωση του νέου κόσμου, ειδικά λόγω του γεγονότος ότι αρκετοί Ελληνες της Διασποράς κατέχουν ήδη σημαντικές θέσεις σε αυτή την τεχνολογική επανάσταση. Η πρόκληση για τη χώρα μας είναι, πώς θα αξιοποιήσει τα ‘λαμπρά μυαλά’ της Διασποράς ,και ποια κίνητρα θα προσφέρει για να τους ενθαρρύνει να επιστρέψουν και να συμβάλλουν στην ανάπτυξη της πατρίδας τους.
Γνωρίζω προσωπικά πολλά από αυτά τα ‘λαμπρά μυαλά’, τα οποία έχουν τη δυνατότητα να μετατρέψουν την Ελλάδα από μια παθητική σε μια πρωταγωνιστική θέση στην παγκόσμια σκηνή. Τα κίνητρα προφανώς δεν είναι πρωτίστως μισθολογικά, καθώς οι οικονομικοί περιορισμοί της χώρας μας είναι γνωστοί. Αυτό που απαιτείται είναι η ελευθερία στις κινήσεις και στη λήψη αποφάσεων και εκτέλεσης ιδεών, ώστε να μπορέσουν να συμβάλλουν ενεργά στη μεταμόρφωση της χώρας, απαλλάσσοντάς την από τα εμπόδια των ρουσφετιών, της διαφθοράς και της αναξιοκρατίας που την κρατούν δέσμια σε πρακτικές του παρελθόντος».
Και κατέληξε: «Εάν η Ελλάδα μας δεν αντιληφθεί τη σοβαρότητα της κατάστασης, θα παραμείνει πίσω από την παγκόσμια εξέλιξη και θα εξακολουθήσει να υπολείπεται, περιοριζόμενη σε ρόλο θεωρητικής εκπαίδευσης ειδικών, οι οποίοι θα προσφέρουν και θα πρωταγωνιστούν στην ανάπτυξη άλλων χωρών αλλά όχι της δίκης τους».
Η απάντηση του Λουκά Παπαδήμου
Το θέμα είναι σοβαρό και σύνθετο. Κατ’ αρχάς πρέπει να αναφέρω το προσωπικό μου ενδιαφέρον να έρθει ο κ. Νίκος Κυρπίδης στο Ιδρυμα Ιατροβιολογικών Ερευνών της Ακαδημίας Αθηνών. Η προκήρυξη της θέσης του επιστημονικού διευθυντή είχε γίνει το 2020, αλλά η αξιολόγηση είχε βαλτώσει για διάφορους λόγους.
Στις αρχές του 2023 θεωρώντας ότι έπρεπε να ενισχυθεί η γενικότερη εποπτεία και ο συντονισμός του ερευνητικού έργου του ιδρύματος, επιδίωξα την επιτάχυνσή της. Ετσι, η αξιολόγηση ξεκίνησε την άνοιξη, ολοκληρώθηκε το καλοκαίρι και, ορθώς, μεταξύ των τριών υποψηφίων εξελέγη ο κ. Κυρπίδης.
Από τότε τον συνάντησα τρεις ή τέσσερις φορές για να συζητήσουμε θέματα σχετικά με την ανάληψη των καθηκόντων του αλλά και τις σκέψεις του για την ενίσχυση των επιστημονικών δραστηριοτήτων του ΙΙΒΕΑΑ.
Από τις συζητήσεις μας προέκυψαν δύο βασικά ζητήματα που προβλημάτισαν το Διοικητικό Συμβούλιο.
Πρώτον, ήθελε να αναβαθμιστεί ο ρόλος του και να έχει καθήκοντα τα οποία υπερβαίνουν κατά πολύ αυτά του επιστημονικού διευθυντή (ουσιαστικά να είναι εκτελεστικός διευθυντής).
Δεύτερον, λόγω υποχρεώσεών του στις ΗΠΑ σκόπευε να έρχεται στην Ελλάδα (για περίπου έναν χρόνο) δύο εβδομάδες κάθε δύο μήνες – ή συχνότερα μόνο αν υπήρχε κάποια ανάγκη. Αυτά συζητήθηκαν στο Δ.Σ. τον Δεκέμβριο και τον Ιανουάριο.
Τον περασμένο Μάρτιο συμμετείχε και ο ίδιος σε μια συνεδρίαση. Εκεί, με πλειοψηφία έξι έναντι ενός, του ζητήσαμε να αναλάβει τα καθήκοντά του με βάση τα προβλεπόμενα από την κείμενη νομοθεσία. Δεν ήταν δυνατόν να γίνουν δεκτά τα αιτήματά του για λόγους ουσιαστικούς, νομικούς και πρακτικούς.
Η προκήρυξη ήταν για θέση πλήρους απασχόλησης και με συγκεκριμένα καθήκοντα. Διεύρυνσή τους δεν θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί χωρίς νομοθετική ρύθμιση.
Δροσάτος: O Kυρπίδης δεν ζητούσε εξουσία, ζητούσε ευελιξία
Tην παραίτηση του κ. Κυρπίδη σχολίασαν με δηλώσεις τους στον «Εθνικό Κήρυκα» δύο άλλοι Ελληνοαμερικανοί επιστήμονες, με λαμπρή πορεία ο καθένας στον τομέα του, ο κ. Κωνσταντίνος Δροσάτος, καθηγητής Φαρμακολογίας και Συστημικής Φυσιολογίας, University of Cincinnati College of Medicine, πρόεδρος του Ινστιτούτου για την Προώθηση της Ερευνας και της Εκπαίδευσης στις Τέχνες, τις Επιστήμες και την Τεχνολογία/ ARISTEiA, και ο κ. Γιώργος Μεντής, καθηγητής Νευρολογίας, Παθολογίας και Κυτταρικής Βιολογίας στο Πανεπιστήμιο Columbia.
«Στόχος μου δεν είναι να κάνω επίθεση στο Ιδρυμα της Ακαδημίας Αθηνών και στην ίδια την Ακαδημία» λέει αρχικά ο κ. Δροσάτος. «Αυτό που έγινε με τον κ. Κυρπίδη ήταν απλά η σταγόνα που ξεχείλισε το ποτήρι. Εχοντας γνώση μιας άλλης πραγματικότητας που υπάρχει στο εξωτερικό μας πονάει να βλέπουμε χώρες όπως το Ισραήλ, η Ιρλανδία, ακόμα και η Σλοβενία να προοδεύουν στην επιστήμη, να αξιοποιούν τα αποτελέσματα της επιστήμης για την οικονομία τους και η Ελλάδα ακόμα να συζητάει τα βασικά. Η εκλογή του κ. Κυρπίδη έγινε από μια επιτροπή στην οποία επικεφαλής ήταν ο καθηγητής Γιάννης Αϋφαντής. Μετά την εκλογή του έγινε μια αξιολόγηση των ερευνητικών ιδρυμάτων στην Ελλάδα. Στην Επιτροπή Αξιολόγησης του ΙΙΒΕΑΑ συμμετείχε ο καθηγητής Γιώργος Μεντής που διαπίστωσε διοικητικά προβλήματα.
Οταν βγήκαν τα αποτελέσματα της αξιολόγησης ζήτησε ο κ. Κυρπίδης να του δώσει η διοίκηση αυτό που πρότεινε η αξιολόγηση, περισσότερη δηλαδή ευελιξία στη διοίκησή του, παραχωρώντας του κάποιες αρμοδιότητες, κάτι που ήταν εύκολο να γίνει σύμφωνα με τον κανονισμό του Ιδρύματος, χρειάζεται μια απλή απόφαση του ΔΣ. Ομως το ΔΣ θα είχε τον έλεγχο του προϋπολογισμού, άρα θα ήλεγχε τις επιλογές του και ταυτόχρονα θα είχε και τον έλεγχο της μακροχρόνιας στρατηγικής του Ιδρύματος. Υπήρχε όμως σθεναρή αντίσταση σε αυτό. Διαβάζοντας μάλιστα την επιστολή παραίτησης διαπίστωσα ότι υπήρχε και υποτιμητική στάση απέναντί του. Ο κ. Κυρπίδης είναι ένας επιστήμονας παγκοσμίου βεληνεκούς που ο ίδιος αποφάσισε να γυρίσει στην Ελλάδα. Πιστεύαμε ότι επειδή εξελέγη σε αυτή τη θέση κάτι αλλάζει στην Ελλάδα. Με την παραίτησή του διαπιστώσαμε ότι δεν αλλάζει τίποτα, δυστυχώς δηλαδή έχουμε μία από τα ίδια. Πώς θα αλλάξει η Ελλάδα αν οι άνθρωποι που μπορούν να αλλάξουν την Ελλάδα δεν έχουν τη δύναμη να το κάνουν αυτό; Ο Κυρπίδης δεν ζητούσε εξουσία, ζητούσε ευελιξία».
Στο ερώτημα τι «πρέπει να γίνει επιτέλους για να αλλάξει η κατάσταση;» ο Ελληνοαμερικανός επιστήμονας είναι ξεκάθαρος: «Στην Ελλάδα υπάρχει το Συμβούλιο Ερευνας, Τεχνολογίας και Καινοτομίας (ΕΣΕΤΕΚ) του οποίου ο πρόεδρος είναι ο Σπύρος Αρταβάνης-Τσάκωνας από το Χάρβαρντ. Αυτό το όργανο έχει μέσα επιστήμονες εξαιρετικού βεληνεκούς. Ας τους ακούσει και ο Υπουργός και ο Πρωθυπουργός. Το Οργανο αυτό μιλάει εδώ και χρόνια για τη δημιουργία ενός ενιαίου χώρου έρευνας στην Ελλάδα. Δυστυχώς, από ό,τι φαίνεται οι υπουργοί δεν μπορούν να διαχειριστούν την κατάσταση. Ισως έχει έρθει η ώρα να πάρει ο ίδιος ο Πρωθυπουργός αποφάσεις. Και εδώ κάνω μια πρόταση: στο εξωτερικό υπάρχουν Ελληνες επιστήμονες που είναι μέλη εθνικών ακαδημιών διαφόρων χωρών. Ας τους καλέσουν αυτούς τους επιστήμονες να έχουν μια συνάντηση με τον Πρωθυπουργό και την Πρόεδρο της Δημοκρατίας. Ας τους ακούσουν να τους πουν τι χρειάζεται για να φτιάξει η έρευνα στην Ελλάδα».
Γιώργος Μεντής: Απογοητευτήκαμε πολύ
Στον «Ε.Κ.» μίλησε για την παραίτηση Κυρπίδη και ο Ελληνοαμερικανός επιστήμονας, Γιώργος Μεντής, καθηγητής Νευρολογίας, Παθολογίας και Κυτταρικής Βιολογίας στο Πανεπιστήμιο Columbia, ο οποίος μετείχε στην αξιολόγηση του Ιδρύματος Ιατροβιολογικών Ερευνών, όπως ανέφερε και προηγουμένως ο κ. Δροσάτος. «Από την αξιολόγηση προέκυψε ότι υπήρχαν στο Ιδρυμα σοβαρά διοικητικά προβλήματα, δηλαδή προβλήματα που δημιουργούν κωλύματα στην επιστημονική παραγωγικότητα του ιδρύματος. Είχαμε χαρεί που ο Κυρπίδης εκλέχτηκε διευθυντής του Ιδρύματος, πιστεύαμε ότι θα έφερνε έναν άλλο αέρα, θα έφερνε την εμπειρία του, τον ενθουσιασμό του. Απογοητευτήκαμε πολύ από την εξέλιξη αυτή».
Στο ερώτημα τι πρέπει να γίνει για να αλλάξει η κατάσταση και να μην υπάρχουν τέτοια φαινόμενα στο μέλλον, ο κ. Μεντής απαντάει: «Αν δεν υπάρχει πολιτική βούληση δεν γίνεται τίποτα».
