Υπήρχε πραγματικά το «υπόγειον παραπόρτιον» ή είναι ένας λαϊκός μύθος; Ένας μόνο ιστορικός της εποχής την αναφέρει, οι υπόλοιποι όχι. Κι αν υπήρχε, μπήκαν από κει Τούρκοι μέσα στην Βασιλεύουσα και πόσο καθοριστική ήταν η εισχώρηση τους για την άλωση;
Η περίφημη Κερκόπορτα έχει καταγραφεί στο συλλογικό υποσυνείδητο των Ελλήνων, ως η καταστροφική αιτία που οδήγησε την Κωνσταντινούπολη στα χέρια των Τούρκων το 1453. Αυτό άλλωστε μάθαμε στο σχολείο, αυτό ακούγαμε κάθε χρόνο στους πανηγυρικούς για τη μαύρη εκείνη μέρα. Μέσα σ’ αυτό το κλίμα, η φράση «ανοίγω την Κερκόπορτα» έγινε συνώνυμη της ύπουλης και προδοτικής πράξης που μέσω αυτής καταλύεται μια έντιμη και σθεναρή άμυνα. Στο μυαλό μάλιστα του μέσου Έλληνα που δεν έχει ιδίαν αντίληψη του όγκου, του ύψους και της πολυπλοκότητας των οχυρώσεων της Κωνσταντινούπολης, η Κερκόπορτα ήταν μια μικρή πορτούλα σε μια ξεχασμένη γωνιά του τείχους, από την οποία εισχώρησαν οι εισβολείς.
Φυσικά δεν ήταν κάτι τέτοιο. Ο μόνος από τους ιστορικούς της εποχής εκείνης που την αναφέρει ήταν ο Δούκας, που την ονομάζει «υπόγειον παραπόρτιον», άρα ήταν μια σήραγγα όπως αυτές που βλέπουμε στις ταινίες, που ξεκινούσε από το εσωτερικό των τειχών κι έβγαζε μακριά έξω, στο πίσω μέρος των πολιορκητών. Αν αποδεχτούμε την εκδοχή του, κατασκευάστηκε το 1204 επί Ισαάκιου Αγγέλου, όταν η βασιλεύουσα πολιορκούνταν από τους σταυροφόρους, για να μπορούν οι πολιορκημένοι να κάνουν αιφνιδιαστικές εξόδους στα μετόπισθεν των επιτιθέμενων, αλλά και να μπορούν να βγαίνουν από την αποκλεισμένη πόλη αγγελιαφόροι.
Φαίνεται ότι μετά εγκαταλείφθηκε και ξανάνοιξε κατά τη διάρκεια της πολιορκίας απ’ τον Μωάμεθ 250 χρόνια αργότερα. Ο Δούκας είναι ο μόνος ιστορικός που αναφέρει την Κερκόπορτα, θεωρώντας μάλιστα την ανακάλυψη και τη χρησιμοποίηση της απ’ τους Τούρκους τόσο καθοριστική. Ο ίδιος μάλιστα λέει ότι απ’ αυτήν μπήκαν πενήντα μόλις Τούρκοι, σκότωσαν τους φρουρούς και ανέβηκαν πάνω στο τείχος, ξεκινώντας έτσι την κατάληψη της πόλης.
Κανένας άλλος σύγχρονος ιστορικός που έγραψε για την πτώση της Βασιλεύουσας δεν αναφέρει την Κερκόπορτα. Ούτε ο Λαόνικος Χαλκοκονδύλης, ούτε ο Θεόδωρος Κατακουζηνός, ούτε ο Κριτόβουλος Μιχαήλ. Όλοι σχεδόν οι νεότεροι ιστορικοί, αν και δεν αμφισβητούν την ύπαρξη της Κερκόπορτας και την εισβολή απ’ αυτήν μικρού αριθμού Τούρκων, διαφωνούν με τα συμπεράσματα του Δούκα και συντάσσονται με την άποψη των υπόλοιπων βυζαντινών ιστορικών, οι οποίοι θεωρούν ως βασική στρατιωτική αφορμή για την πτώση της Κωνσταντινούπολης, τον θανάσιμο τραυματισμό του Γενοβέζου Ιωάννη Ιουστινιάνη την πιο κρίσιμη ώρα.
Ο Ιουστινιάνης ήταν ο αρχηγός των μισθοφορικών στρατευμάτων της Πόλης και την αποφράδα 29η Μαΐου ήταν επικεφαλής της άμυνας στο Μεσοτείχιο, ανάμεσα στην 5η στρατιωτική πόρτα και την πύλη του Αγίου Ρωμανού. Εκεί πολεμούσε και ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, εκεί είχε ρίξει και ο Μωάμεθ τον πελώριο όγκο των στρατευμάτων του, καθώς το σημείο είχε υποστεί μεγάλα ρήγματα από τις πέτρινες οβίδες που έριχναν οι μπομπάρδες του.
Μόλις ο Ιουστινιάνης τραυματίστηκε, η συνοχή του στρατεύματος του χάθηκε και οι μισθοφόροι παράτησαν τα τείχη, αφήνοντας ελάχιστους βυζαντινούς και τον Παλαιολόγο να σταματήσουν την πλημμυρίδα των Τούρκων που σκαρφάλωνε στις οχυρώσεις και εισχωρούσε απ’ τα ρήγματα. Η Κερκόπορτα ήταν πολύ μακριά από την Πύλη του Ρωμανού, στη νότια πλευρά των τειχών και αν δεν υπήρχε η κύρια εισβολή, οι πενήντα Τούρκοι που τη χρησιμοποίησαν θα μπορούσαν εύκολα να περικυκλωθούν και να εξοντωθούν. Όμως φαίνεται ότι η μεγάλη καταστροφή στο μεσοτείχιο και η μικρή εισχώρηση από τα νότια συνέπεσαν.
Η λαϊκή παράδοση βέβαια έδωσε στην ιστορία της Κερκόπορτας μυθικές διαστάσεις, μη θέλοντας να δεχτεί άλλη εξήγηση για την πτώση της Πόλης από τη μπαμπεσιά ή την προδοσία. Πολλοί άλλωστε έγραψαν κατά καιρούς αναπόδεικτα, ότι οι ανθενωτικοί άνοιξαν την Κερκόπορτα στους Τούρκους, λέγοντας «καλύτερα τούρκικο φέσι, παρά φράγκικο φακιόλι», αλλά όλα τούτα είναι ιστορικές ανοησίες. Η Πόλη ήταν πια ένα φάντασμα του παλιού εαυτού της και δεν είχε πια τη ζωτική ενέργεια και τη δύναμη να αντέξει στην ανερχόμενη παγκόσμια δύναμη των Οθωμανών.
