Μία αξιέπαινη εργασία μαθητών από το Αρσάκειο Γυμνάσιο και Λύκειο Θεσσαλονίκης, έχει ως θέμα τον σύγχρονο άνθρωπο και τη σχέση του με την ψηφιακή τεχνολογία, όπως αναφέρει και το ResPublica.
Δημοσιεύουμε με περηφάνια και θαυμασμό την εργασία των μαθητών, και υπευθύνων καθηγητών, του Αρσακείου Γυμνασίου και Λυκείου Θεσσαλονίκης με θέμα τον σύγχρονο άνθρωπο και τη σχέση του με την ψηφιακή τεχνολογία. Η προσέγγιση μεγάλων και σύνθετων ζητημάτων, από τόσο νέα παιδιά, συνιστά ένα ελπιδοφόρο μήνυμα: αν οι μελλοντικοί ενήλικοι πολίτες προβληματίζονται με τόσο ώριμο, αλλά και ακομπλεξάριστο, τρόπο για θεμελιώδη προβλήματα της ανθρώπινης ύπαρξης, τότε η ελπίδα να αλλάξει κάποτε η κοινωνία προς το καλύτερο παραμένει ζωντανή.
Αρσάκειο Γυμνάσιο Θεσσαλονίκης
Βασιλική Αποστολίδου, Αθανασία Κασιμάτη [Τάξη Β΄]
Στυλιανός Δαύρης, Παναγιώτης Ζαγορίδης, Νικόλαος Κουγιανός, Δημοσθένης Ναϊσίδης, Ευαγγελία Πράττου, Δημήτριος Τσιτσιλιάνος, Άννα-Μαρία Υφαντή [ Τάξη Γ΄]
Αρσάκειο Λύκειο Θεσσαλονίκης
Απόστολος Βεκόπουλος, Γεώργιος Βελητσκάκης, Κωνσταντίνος Καραθάνος [Τάξη Α΄]
Δήμητρα Καμάρη, Γεώργιος Κουδρόγλου, Νικόλαος Τσενικίδης [Τάξη Β΄]
Υπεύθυνοι Καθηγητές
Αποστολία Δεμερτζή, Θανάσης Νευροκοπλής, Παναγιώτα Πλατσή
ΠΕΡΙΛΗΨΗ
«Θαύμα, μυστήριο και εξουσία»: τρεις δυνάμεις οι οποίες, σύμφωνα με τον μεγάλο ιεροεξεταστή του Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι, μπορούν να υποτάξουν τον άνθρωπο, αφαιρώντας του την ψίχα της ανθρώπινης ύπαρξης, την ελευθερία. Εν έτει 2019 μετά Χριστόν –ή 111 μετά Φορντ, σύμφωνα με τη νέα μέτρηση του χρόνου από τον Άλντους Χάξλεϋ στον «Θαυμαστό καινούργιο κόσμο» του– η ιλιγγιώδης ανάπτυξη και εισβολή της ψηφιακής τεχνολογίας στη ζωή και στο κορμί του ανθρώπου μάς φέρνει αντιμέτωπους με πρωτόγνωρα ερωτήματα: Από ποιο σημείο και μετά ο άνθρωπος γίνεται θεός; Από ποιο σημείο και μετά παύει να λογίζεται άνθρωπος; Πρωτόγνωρα; Ίσως όχι και τόσο… Εκτός από τους παραπάνω λογοτέχνες, παρόμοιες προφητικές επισημάνσεις έχουν ήδη κατατεθεί στη συλλογική κρίση από δημιουργούς του κινηματογράφου, όπως ο Στάνλεϋ Κιούμπρικ με την ταινία του «2001: Η Οδύσσεια του διαστήματος» και ο Κριστόφ Κισλόφσκι με τον «Δεκάλογo». Μπροστά σε αυτό το κρίσιμο για τον ανθρώπινο πολιτισμό σταυροδρόμι, θα επιχειρηθεί η χαρτογράφηση μιας terra incognita (ψηφιακή τεχνολογία), το ζύγιασμα των επικείμενων ανθρωπολογικών μεταβάσεων και η αναζήτηση πυξίδας για τη μελλοντική του πορεία.
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Περιδιαβαίνοντας μέσα από τις εισηγήσεις των συμμαθητών μας τον «Θαυμαστό καινούργιο κόσμο»[1] της ψηφιακής τεχνολογίας, συνειδητοποιούμε ότι η εισβολή της στη ζωή μας μάς φέρνει αντιμέτωπους με πρωτόγνωρα ερωτήματα: Πόσο κοντά είναι ο άνθρωπος στο να γίνει θεός; Από ποιο σημείο και μετά παύει να λογίζεται άνθρωπος; Θα είναι η ψηφιακή τεχνολογία η νέα θεότητα, την οποία θα λατρεύει και η οποία θα ορίζει τη ζωή του; Μπροστά σε αυτό το κρίσιμο σταυροδρόμι, αρχικά, θα διερευνήσουμε τις επικείμενες ανθρωπολογικές μεταβάσεις που ήδη τροχοδρομούνται, και, στη συνέχεια, θα αναζητήσουμε πυξίδα για τη μελλοντική πορεία του ανθρώπου.
I. Η ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΨΗΦΙΑΚΗ ΕΠΟΧΗ
Από το ζώο στον άνθρωπο – Το εργαλείο και ο ρόλος του στην εξέλιξη του ανθρώπου.
Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή: Από τότε που ο άνθρωπος, αδιαφοροποίητο αρχικά ζώο, ξεκίνησε το περιπετειώδες ταξίδι του, τη δική του Οδύσσεια που συνεχίζεται έως σήμερα. Κομβικό σημείο στη διαφοροποίησή του (Homo Faber[2]) από τα ζώα, αλλά και στη μετέπειτα μεγαλειώδη πορεία του πολιτισμού του, ήταν η ανακάλυψη και χρήση του εργαλείου[3], δηλαδή, της τεχνολογίας –είτε ως όπλου στον αγώνα επιβίωσης μέσα στην εχθρική για αυτόν Φύση, είτε ως μέσου για διαδοχικές κατακτήσεις[4]: της Φύσης [ελέγχοντας καλλιέργεια και παραγωγή, προστατευόμενος από καταστρεπτικά φυσικά φαινόμενα και θεραπεύοντας φονικές ασθένειες], του μακρινού διαστήματος και εντέλει της ίδιας της Ζωής.
«Ἐψεύσθη πάλαι Ἀδάμ, καὶ Θεὸς ἐπιθυμήσας οὐ γέγονεν»[5]. Και όμως, ο Homo Deus είναι ήδη προ των πυλών!
Στο κατώφλι της νέας χιλιετίας, το στοίχημα πλέον αφορά στην υπέρβαση της δυστυχίας και του γήρατος, στην επιδίωξη της ευδαιμονίας και της αθανασίας. Και όλα αυτά μέσα από την αναβάθμιση του ανθρώπου σε θεό, που συνεπάγεται την ολοκληρωτική μεταλλαγή του ίδιου αλλά και της κοινωνίας του[6].
Ας ξεκινήσουμε από τον άνθρωπο, του οποίου το μεγαλύτερο πρόβλημα, ζοφερά τυλιγμένο με τον πιο αδυσώπητο φόβο, είναι ο βιολογικός του τερματισμός. Ο θάνατος προσεγγίζεται πια ως ένα πρόβλημα τεχνικό, που μπορεί να βρει τεχνικά τη λύση του. Η γενετική μηχανική, η αναγεννητική ιατρική, η νανοτεχνολογία και η μηχανική μη οργανικών όντων επιστρατεύονται για να επανασχεδιάσουν θεμελιώδεις δομές και διαδικασίες του ανθρώπινου σώματος και νου[7]. Η βασική διαφοροποίηση αυτής της διαδικασίας αναβάθμισης –σε σχέση με προηγούμενες θεραπευτικές επεμβάσεις– έγκειται στην ενσωμάτωση των εξωτερικών έως τώρα εργαλείων μέσα στο ανθρώπινο σώμα. Το εργαλείο από προέκταση του ανθρώπου, συγχωνεύεται με αυτόν και του χαρίζει του σε μόνιμη βάση τις δυνατότητές του. Ο υβριδικός άνθρωπος (cyborg), παράγωγο της σύζευξης οργανικών μελών και μη οργανικών συσκευών, θα λειτουργεί με τη βοήθεια ευφυών προγραμμάτων, που θα του επιτρέπουν την ταυτόχρονη πρόσβαση και στον πραγματικό και στον εικονικό κόσμο.
Αναφορικά με την κοινωνία; Γύρω από ποιον νοηματικό άξονα και σε ποιο πλέγμα σχέσεων θα οργανωθεί αυτή στη νέα εποχή; Η απάντηση βρίσκεται σε όλα όσα καταγράφονται και συγκεντρώνονται: στα δεδομένα [data]. Η νέα αναδυόμενη θρησκεία είναι ο νταταϊσμός [dataism] και δόγμα της η ροή των δεδομένων[8]. Ως γέννημα της Βιολογίας και της Πληροφορικής, παντρεύει τους βιοχημικούς αλγόριθμους των ζωντανών οργανισμών με τους ηλεκτρονικούς των υπολογιστών και ερμηνεύει κάθε φαινόμενο και οντότητα βάσει της συμβολής τους στην επεξεργασία δεδομένων[9]. Μέσα σ’ αυτό το ενιαίο σύστημα, κάθε άνθρωπος θα λειτουργεί ως μικροκύκλωμα και κατ’ επέκταση ως εργαλείο για τη δημιουργία του Διαδικτύου Όλων των Πραγμάτων, ενώ τα συναισθήματα και οι αποφάσεις του θα ερμηνεύονται ως αλυσιδωτές αντιδράσεις βιοχημικών συμβάντων. Το «πανταχοῦ παρὸν καὶ τὰ πάντα πληρὸν» κοσμικό σύστημα θα είναι ο νέος θεός που θα ελέγχει τα πάντα. Σκοπός του ανθρώπου, αλλά και ζωτικός όρος επιβίωσής του, θα είναι η ένωση με αυτό το παγκόσμιο υπερδίκτυο[10], ενώ η αποσύνδεση από αυτό θα σημαίνει τον θάνατό του[11].
II. ΟΙ ΑΠΕΙΛΕΣ
Οι απειλές στις σχέσεις του ανθρώπου με τον εαυτό του, τον συνάνθρωπο και τη Φύση.
Την ίδια στιγμή οι μαύρες σκέψεις δε λείπουν: τι θα συμβεί εάν η βούληση από τους ανθρώπους μεταβιβαστεί στους δικτυωμένους αλγόριθμους[12]; Οι άνθρωποι, από αυτόνομα όντα που με ελεύθερη βούληση δρομολογούσαν τη ζωή τους, θα μετατραπούν σε ένα σύνολο βιοχημικών διεργασιών που καταγράφονται και κατευθύνονται από το παγκόσμιο τεχνολογικό δίκτυο[13].
Έως σήμερα, ο σύγχρονος δυτικός[14] πολιτισμός[15] αντιμετωπίζει τον άνθρωπο ως άτομο, ως μια αυθύπαρκτη δηλαδή μονάδα, μια αξία καθεαυτή, που οικοδομεί τη ζωή του πάνω σε μια χρησιμοθηρική και λογοκρατική αντίληψη[16], ώστε να ικανοποιεί τις ανάγκες και την επιθυμία του για ευδαιμονία[17].
Σε πείσμα της ατομοκρατίας, όμως, ο άνθρωπος δεν είναι κλειστό σύστημα, πόσο μάλλον μικροκύκλωμα. Είναι πρόσωπο, μοναδικό και αναντικατάστατο, η ιδιαίτερη ταυτότητα του οποίου πηγάζει από τις σχέσεις του με τους άλλους. Τι θα γίνει, λοιπόν, με τη μοναδικότητα του προσώπου, όταν ευφυή λογισμικά θα κυλούν στο αίμα του ή θα είναι συνδεδεμένα με τον εγκέφαλό του, ρυθμίζοντας τις αποφάσεις του;
Ένα άλλο μεγάλο πρόβλημα συνδέεται με το ανθρώπινο σώμα: πρόκειται για την επαπειλούμενη παράλυσή του, αλλά και τη διαφαινόμενη μετατροπή του σε cyborg. Ναι, το σώμα απειλείται![18]Ολοένα και περισσότερο μπαίνει στο περιθώριο· γεγονός που επιβεβαιώνει η δυνατότητα για ηλεκτρονικές αγορές, διαδικτυακές συναντήσεις, ακόμη και ερωτικές συνευρέσεις. Ολοένα και περισσότερο ο άνθρωπος αποξενώνεται από το ίδιο του το σώμα, καταδικάζοντάς το να μη γίνεται αυτό που είναι: μέσο κοινωνίας με τους άλλους. Παράλληλα με την αποϋλοποίησή του, συντελείται η αποϊεροποίησή του και μεταλλάσσεται από ναός της ανθρώπινης ύπαρξης σε πράγμα ή μικροκύκλωμα, έρμαιο στις ηλεκτρονικές ορέξεις αυτού του απρόσωπου Διαδικτύου των Πραγμάτων.
Η ακύρωση του σώματος συνδέεται και με έναν άλλο πολύ σημαντικό κίνδυνο για τη Φύση, αυτό που ονομάζουμε «οικολογικό πρόβλημα». Η αποξένωση του ανθρώπου από το σώμα του, συνεπάγεται και την αποκοπή του από τη Φύση, με την οποία συνδέεται το σώμα του. Η οικολογική κρίση θα λάβει δραματικές διαστάσεις, όσο ο άνθρωπος δεν αντιλαμβάνεται πως είναι και σώμα, είναι μέρος του φυσικού κόσμου και πως, όταν τον καταστρέφει, καταστρέφει τον ίδιο του τον εαυτό[19].
Βρισκόμαστε, άραγε, στο κατώφλι μιας νέας εποχής ή στο χείλος του γκρεμού; Και στις δύο περιπτώσεις, πριν αποφασίσουμε τι ακριβώς συμβαίνει, είναι αναγκαίο να προχωρήσουμε σε μια ανα-θεώρηση των θεμελιωδών αξιών, πάνω στις οποίες στηρίζεται και οικοδομείται ο πολιτισμός μας[20].
III. ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΣΜΟΥ. Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΩΣ ΠΗΓΗ ΑΝΤΙΦΑΣΕΩΝ ΚΑΙ Ο ΦΟΒΟΣ ΜΠΡΟΣΤΑ ΣΤΗΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ<
Η ρίζα του προβλήματος στον ανθρωποκεντρικό πολιτισμό: Η αντιφατική φύση του ανθρώπου ως έκφραση της ελευθερίας του.
Όσο μαγευτικές κι αν είναι οι προοπτικές που ξανοίγονται με την ψηφιακή τεχνολογία, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι αυτές περνούν από το κρίσιμο χέρι και τις αποφάσεις του ανθρώπου. Ποιος είναι, όμως, ο άνθρωπος; Κάποιοι θεωρούν πως αρκεί ένας κώδικας ηθικής τον οποίον θα πρέπει να τηρήσει ή μια νομοθεσία στην οποία θα πρέπει να υπακούσει ή, έστω, μια λογική την οποία θα ενστερνιστεί, για να αποφύγουμε τις εφιαλτικές παρεκτροπές. Είναι όμως έτσι;
Κατά τον Ντοστογιέφσκι[21], το καλό και το κακό συναποτελούν ένα αξεδιάλυτο μείγμα στην ανθρώπινη ύπαρξη κι αυτό, γιατί η πιο μεγάλη δύναμη που την κυβερνά είναι η ελευθερία. Ο Ρώσος συγγραφέας συνδέει άμεσα αυτή τη δίψα του ανθρώπου για ελευθερία με το πρόβλημα της ηθικής αλλά και της λογικής. Λέγει ο ήρωας του «Υπογείου»: «Νομίζω ὅτι ὁ καλύτερος ὁρισμὸς τοῦ ἀνθρώπου εἶναι ὁ ακόλουθος: ὄν δίποδο καὶ ἀχάριστο. Μὰ αὐτὸ δὲν εἶναι ὅλο. Τὸ μεγαλύτερό του ἐλάττωμα εἶναι ἡ ἐπίμονη ἀνηθικότητά του. Ἡ ἀνηθικότητα καὶ, ἐπομένως, ὁ παραλογισμός. Ρίξτε μιὰ ματιὰ στὴν ἱστορία. Ἕνα μόνο πράγμα δὲν μπορεῖτε νὰ πεῖτε: ὅτι κυβερνᾶ τὸν ἄνθρωπο ἡ λογική…»[22].
Ο φόβος του ανθρώπου μπροστά στην ελευθερία και οι τρεις δυνάμεις κατάλυσής της.
Στον «μέγα Ἱεροεξεταστή», ερμηνεύοντας τη βιβλική διήγηση για τους τρεις πειρασμούς του Χριστού στην έρημο, ο Ντοστογιέφσκι προχωρά σε μια τρομακτική και αποκαλυπτική συνάμα ανατομία του ανθρώπου, επαναδιατυπώνοντας τα «τρία ἐρωτήματα, στὰ ὁποῖα προδιαγράφεται ἀτόφια ἡ μελλοντικὴ ἀνθρώπινη ἱστορία». Αναφέρει προφητικά «τὶς μοναδικές τρεῖς δυνάμεις στὴ γῆ, ποὺ μποροῦν γιὰ πάντα νὰ αἰχμαλωτίζουν τὴ συνείδηση τῶν ἀνθρώπων: τὸ θαῦμα, τὸ μυστήριο καὶ ἡ ἐξουσία.». Τρεις δυνάμεις, που μέχρι τώρα αποδίδονταν μόνο στον θεό[23], και αντιστοιχούν στα τρία βασικά γνωρίσματα της νέας εποχής: α. την ταχύτητα, με την πρωτοφανή αποτελεσματικότητα, β. την έκταση, με την καθολική εμβέλεια, και γ. την κυριαρχική διακυβέρνηση.
Για τον Ντοστογιέφσκι, «δὲν ὑπάρχει τίποτα πιὸ δελεαστικό γιὰ τὸν ἄνθρωπο ἀπ᾿ τὴν ἐλευθερία, μὰ καὶ τίποτα πιὸ βασανιστικό». Αυτή είναι ο υπαρξιακός του πυρήνας, αλλά και αυτή που δεν αντέχει να έχει και την εκχωρεί, «ὄντας ἀνίκανος νἆναι ἐλεύθερος». Γιατί άραγε «τὴ φοβᾶται καὶ τὴν τρέμει»; Γιατί «ποτὲ καὶ τίποτε δὲν ἧταν γιὰ τὸν ἂνθρωπο πιὸ ἀνυπόφορο ἀπὸ τὴν ἐλευθερία»; Αυτό συμβαίνει για τρεις λόγους:
[α] Γιατί, αν κάτι ή κάποιος του λύσει το πρόβλημα της επιβίωσης –εξασφαλίζοντάς του ψωμί, υγεία, ευημερία και, πόσο μάλλον, αθανασία– είναι πρόθυμος να εκχωρήσει την ελευθερία του. Μπορεί ο Χριστός να απέκρουσε τον πειρασμό, αντιτείνοντας πως «δε ζει ο άνθρωπος μόνο με ψωμί»[24], πως δεν είναι μόνο ύλη. Η νέα, όμως, αναδυόμενη θρησκεία του νταταϊσμού, αυτό έχει ως δόγμα της: πως, δηλαδή, ο άνθρωπος δεν είναι τίποτε περισσότερο από απλή ροή δεδομένων, απλή βιοχημεία και αλγόριθμοι.
[β] Γιατί, αν βρεθεί κάτι ή κάποιος που, κάνοντας θαύματα, ηρεμήσει τους φόβους και τις ανασφάλειες του αδύναμου ανθρώπου, τότε αυτός θα του υποκλιθεί σα να ήταν θεός. Γιατί «ὁ ἂνθρωπος δὲν εἶναι σὲ θέση νὰ ζήσει χωρὶς θαῦμα»[25], έχει ανάγκη να «ἐπινοεῖ θαύματα καὶ νὰ ὑποκλίνεται», ακόμα κι αν πρόκειται για «τὸ θαῦμα τοῡ κομπογιαννίτη»[26]. Χάρη στο θαύμα και την έκταση που καταλαμβάνει στην παγκόσμια συνείδηση το μυστήριο που το περιβάλλει, θα δοθεί απάντηση και στο «προαιώνιο δίλημμα τοῦ ανθρώπου, ποὺ εἶναι: Ποιὸν νὰ προσκυνήσω;».
[γ] Έτσι, αν βρεθεί κάτι ή κάποιος να επιβάλει μέσω της εξουσίας του «το παγκόσμιο βασίλειο», θα έχει «ἐκπληρώσει ὃλα ὃσα ἀναζητεῖ ὁ ἂνθρωπος στὴ γῆ, δηλαδή: ποιόν νὰ προσκυνήσει, σὲ ποιὸν νὰ ἀποθέσει τὴ συνείδησή του καὶ μὲ ποιὸν τρόπο θὰ συμβληθοῦν ὃλοι σὲ μιὰ ἀδιαμφισβήτητη, κοινή μυρμηγκοφωλιά». Τότε με δουλοπρέπεια θα προστρέξει σε αυτόν, «καθότι ἡ ἀνάγκη παγκόσμιας ἕνωσης εἶναι τὸ τρίτο καὶ τελευταῖο μαρτύριο τῶν ἀνθρώπων.». Αυτό είναι που ονειρεύονται: «μία ἤρεμη, ταπεινὴ εὐτυχία, τὴν εὐτυχία τῶν ἀδύναμων πλασμάτων.»[27].
Δεν είναι δύσκολο να αναγνωρίσει κανείς την εκπλήρωση των παραπάνω προφητικών λόγων στη νέα εποχή διακυβέρνησης και υπαγωγής των ανθρώπων μέσα από το Διαδίκτυο Όλων των Πραγμάτων.
IV. Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ
Το τίμημα του δικαιώματος. Από το άτομο στο πρόσωπο και η σύνδεση ελευθερίας και αγάπης.
Σήμερα βρισκόμαστε και πάλι μπροστά σε ένα νέο δένδρο της γνώσης του καλού και του κακού[28]. Δεν είναι λίγοι αυτοί, ανάμεσά τους πολλοί επιστήμονες, που προειδοποιούν και πάλι: «Από το δέντρο της γνώσης του καλού και του κακού να μη φάτε· γιατί την ίδια μέρα που θα φάτε απ’ αυτό, θα πεθάνετε»[29]. Κι εμείς περιεργαζόμαστε το δένδρο της γνώσης ως γοητευτική πρόκληση, αλλά και με την επιθυμία της αθανασίας: «Τότε το φίδι είπε στη γυναίκα: την ημέρα που θα φάτε απ’ αυτό το δέντρο, θα ανοίξουν τα μάτια σας και θα γίνετε σα θεοί»[30].
Αυτό το δένδρο έχει όνομα, ψηφιακή τεχνολογία, και επαγγέλλεται την αθανασία μας. Ο σύγχρονος ανθρωποκεντρικός πολιτισμός μας, βαθιά ριζωμένος και εξοικειωμένος με την ιδέα του δικαιώματος στην ατομική επιθυμία [ατομοκρατία, ευδαιμονισμός], βαθιά πεπεισμένος στη βεβαιότητα της γνώσης [λογοκρατία] και τη χρησιμότητά της [χρησιμοθηρία], μάλλον θα κάνει το βήμα και θα επαναλάβει το αμάρτημα. Και θα πληρώσει το τίμημα, χάνοντας ό,τι πιο πολύτιμο έχει, την ελευθερία, στο όνομα της νέας τεχνο-θρησκείας.
Κλείνοντας την εισήγησή μας, θα άξιζε τον κόπο να θέσουμε κάποια κρίσιμα ερωτήματα. Οι απαντήσεις που καθένας από μας θα δώσει σε αυτά, μπορούν, ίσως, να λειτουργήσουν ως πυξίδα στη νέα εποχή.
Ποιος είναι ο άνθρωπος και τι τον κάνει πολύτιμο; Είναι τα ατομικά του χαρακτηριστικά, οι ιδιότητες, οι σκέψεις, τα data και οι αλγόριθμοι[31] που τον καθιστούν μοναδικό κι αναντικατάστατο ή οι άνθρωποι που τον αποκαλούν με το όνομά του[32] και τον αγκαλιάζουν, σε πείσμα πολλές φορές των ιδιοτήτων του;
Πότε είναι ο άνθρωπος πραγματικά ελεύθερος; Όταν περιχαρακώνεται στα δικαιώματά του, επεκτείνει τις δυνατότητές του, αναβαθμίζει το λογισμικό του και κατοχυρώνεται πίσω από τις γνώσεις και τους λογαριασμούς του[33] ή όταν αγαπά «ἄνευ ὀρίων ἄνευ ὄρων»[34], εκστατικά εξερχόμενος από τα περίκλειστα όρια του «εγώ»;
Με τι ο άνθρωπος αγαπά αληθινά; Με τις υψηλές σκέψεις, τα ευγενικά αισθήματα και τις μεγαλόπνοες διακηρύξεις ή με το σώμα του, όταν ανοίγει σε μια αγκαλιά ή μοιράζεται με τον διπλανό του ένα πιάτο φαγητό; Είναι ή δεν είναι το σώμα δέρμα της ψυχής και η ψυχή πνοή του σώματος; Θα υπάρχουμε σκεπτόμενοι «Cogito, ergo sum / Σκέφτομαι άρα υπάρχω» ή αγαπώντας «Amo, ergo sum / Αγαπώ, άρα υπάρχω» και «Amor, ergo sum / Με αγαπούν, άρα υπάρχω»;
Είναι η Φύση δώρο για τον άνθρωπο ή κτήμα του; Μητέρα που τον φέρνει στη ζωή ή σκλάβα στην υπηρεσία των ορέξεων και των επιθυμιών του;
Κι ο θάνατος πώς νικιέται; Με τις αναβαθμίσεις στο λογισμικό ή με τον έρωτα;[35] Κι αν ακόμα ισχύει το πρώτο, τι νόημα θα είχε μια ζωή, ακόμα και αιώνια, όμως μοναχική σαν κόλαση, χωρίς την παρουσία του άλλου;
Κι ο Θεός, τι είναι και πώς μοιάζει;[36]
ΠΗΓΕΣ
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Harari Y. (2015), Sapiens. Αθήνα: Αλεξάνδρεια
- Harari Y. (2017), Homo Deus. Αθήνα: Αλεξάνδρεια
- Mumford L. (1966), Technics and the nature of man, Technology and Culture, Vol. 7, No. 3, σελ. 303 – 317
- Ware Κ. Επίσκοπος Διοκλείας (2005), Η Ορθόδοξη Θεολογία στον 21ο αιώνα. Αθήνα: Ἴνδικτος
- Εγγονόπουλος Ν. (1985), Το γλωσσάριο των ανθέων. Στο: Νίκος Εγγονόπουλος, Ποιήματα Β΄, Αθήνα: Ίκαρος, σ. 140-141
- Εμπειρίκος Α. (1980), Τὰ βέλη, Στο: Ἐνδοχώρα (1945), Αθήνα: Άγρα
- Εμπειρίκος Α. (1984), Μία ριξιά ζαριῶν δὲν καταργεῖ ποτὲ τὴν τύχη. Στο: Αἰ γενεαὶ πᾶσαι ἤἩ σήμερον ὡς αὔριον καὶ ὡς χθές. Αθήνα: Άγρα, 1984, σ. 99.
- Ζηζιούλας Ι. Μητροπολίτης Περγάμου (1985), Ευρωπαϊκό πνεύμα και Ελληνική Ορθοδοξία. Ευθύνη, Φυλλάδιο Νεοελληνικού Προβληματισμού. 163 & 167, πηγή: https://www.oodegr.com/oode/koinwnia/politika/europ_entaksi_1.htm
- Ζηζιούλας Ι. Μητροπολίτης Περγάμου (2002), Ορθοδοξία και σύγχρονος πολιτισμός. Διάλογοι Καταλλαγής.
- Ζηζιούλας Ι. Μητροπολίτης Περγάμου, O Ντοστογιέφσκι και η ηθική. Νέα Ευθύνη. 3, πηγή: http://www.antifono.gr/portal/antifono.gr
- Η Αγία Γραφή (1997), Αθήνα: Ελληνική Βιβλική Εταιρία
- Καβάφης Κ. (1993), Πρόσθεσις (1897) Στο: Κ. Π. Καβάφης, Κρυμμένα Ποιήματα [1877;–1923]. Αθήνα: Ίκαρος
- Κανελλόπουλος Π. (2010), Ιστορία του Ευρωπαϊκού Πνεύματος, τόμος 1, Αθήνα: Το Βήμα
- Λειβαδίτης T., Ἁγιότητα (1991), Στο: Ποίηση 3, 1979-1987, Αθήνα: Kέδρος
- Μέλβιλ Χ. (1992), Μόμπι-Ντικ Ή η φάλαινα. Αθήνα: Gutenberg
- Μηναίο Μαρτίου, Δοξαστικό των Αίνων του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου
- Ντεκάρτ Ρ. (2003), Στοχασμοί περί της πρώτης φιλοσοφίας, Αθήνα: Εκκρεμές
- Ντοστογέφσκι Φ. (2010), Υπόγειο. Αθήνα: Ίνδικτος
- Ντοστογέφσκι Φ. (2018), Αδελφοί Καραμαζώφ. Αθήνα: Ίνδικτος
- Πασκάλ Μ. (2008), Σκέψεις. Αθήνα: Καστανιώτης
- Χάξλεϋ, Ά. (2013), Θαυμαστός καινούργιος κόσμος. Αθήνα: Το Βήμα
ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- inside story. Ηλεκτρονική διεύθυνση: https://insidestory.gr/article/singularity [Προσπελάστηκε: 09-02-2018]. Γορανίτης Γ., Singularity: το επόμενο στάδιο της ανθρώπινης εξέλιξης ξεκίνησε.
- ResPublica.gr. Ηλεκτρονική διεύθυνση: http://www.respublica.gr/2018/08/post/thanatos/[Προσπελάστηκε: 02-08-2018]. Κουτσαντώνης Γ. και Θεοδοσιάδης Μ., Ο θάνατος του θανάτου στο έργο του Νταμούρ.
- ResPublica.gr. Ηλεκτρονική διεύθυνση: http://www.respublica.gr/2018/11/post/written-portrait/[Προσπελάστηκε: 19-11-2018]. Κουτσαντώνης Γ., Γεωργιλάς Α., Μπριασούλης Α., Το «Πορτρέτο του Έντμοντ Μπέλαμι» και η υπέρβαση της ζωγραφικής.
- ResPublica.gr. Ηλεκτρονική διεύθυνση: http://www.respublica.gr/2018/11/post/uchope/[Προσπελάστηκε: 22-11-2018]. Θεοδοσιάδης Μ., Ουτοπία, κομφορμισμός και ελπίδα (amor mundi και amor fati).
- ResPublica.gr. Ηλεκτρονική διεύθυνση: http://www.respublica.gr/2019/03/post/enigma-moby-dick/ [Προσπελάστηκε: 04-03-2019]. Κουτσαντώνης Γ., Θεοδοσιάδης Μ., Το αίνιγμα του Μόμπι Ντικ.
- Εφημερίδα Καθημερινή. Ηλεκτρονική διεύθυνση: http://www.kathimerini.gr/978507/article/oikonomia/die8nhs-oikonomia/apoyh-ta-epomena-100-eth-kai-h-4h-viomhxanikh-epanastash [Προσπελάστηκε: 06-08-2018]. Ζοπουνίδης Κ., Ατσαλάκης Γ., Ατσαλάκη Ι., Άποψη: Τα επόμενα 100 έτη και η 4η βιομηχανική επανάσταση.
ΦΙΛΜΟΓΡΑΦΙΑ
- Κιούμπρικ Σ. (1968), 2001: Η Οδύσσεια του Διαστήματος/ 2001: A Space Odyssey
- Κισλόφσκι Κ. (1988), Dekalog1
[1] Ο Άλντους Χάξλεϋ στον «Θαυμαστό καινούργιο κόσμο» τοποθέτησε στο 1908 την έναρξη αυτής της νέας περιόδου για την ανθρωπότητα. Ζούμε στην εποχή της μαζικής χρήσης της τεχνολογίας προς όφελος δισεκατομμυρίων ανθρώπων στον πλανήτη· στο 111 μ.Φ. (μετά Φορντ ή 2019 μετά Χριστόν), συνδέοντας την έναρξη της νέας εποχής με τη μαζική παραγωγή αυτοκινήτων από τη γνωστή αμερικανική εταιρεία.
[2] Σύμφωνα με τον Μάμφορντ, «για έναν αιώνα ο άνθρωπος συνήθως προσδιοριζόταν ως ένα ζώο που χρησιμοποιεί εργαλεία». _ Δες Mumford L. (1966), Technics and the nature of man, Technology and Culture, Vol. 7, No. 3, σελ. 303 – 317.
[3] Το οποίο εργαλείο από μόνο του –όσο κι αν μας ξενίζει η διαπίστωση– είναι ανάξιο λόγου, μονοδιάστατο και δυσλειτουργικό. _ Δες και Χέρμαν Μέλβιλ, Μόμπι-Ντικ Ή η φάλαινα: «Όποια και αν είναι η πνευματική υπεροχή ενός ανθρώπου, αυτή δεν μπορεί ποτέ να μετατραπεί σε πρακτική υπεροχή, χρήσιμη έναντι των άλλων, χωρίς τη βοήθεια κάποιου τεχνουργήματος το οποίο από μόνο του θα είναι πάντα, και σε γενικές γραμμές, κατώτερο και άθλιο.». Το παράθεμα από το άρθρο «Το αίνιγμα του Μόμπι Ντικ» στο http://www.respublica.gr/2019/03/post/enigma-moby-dick/ _ Ακόμη και αυτή η πολυδιαφημισμένη «νίκη του υπολογιστή πάνω στον άνθρωπο», με την επικράτηση του Deep Blue έναντι του Κασπάροφ, δεν ήταν παρά σε ένα και μόνο πεδίο, αυτό του σκάκι. Αν ζητούσαμε, για παράδειγμα, από τον Deep Blue να φτιάξει ένα φλιτζάνι καφέ, δεν θα μπορούσε καθώς δεν ήταν εκπαιδευμένος για κάτι τέτοιο. Επίσης, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι, πίσω από αυτόν τον υπερυπολογιστή, βρισκόταν πλειάδα επιστημόνων, προγραμματίζοντάς τον. Για να κερδίσει έναν και μόνον άνθρωπο.
[4] Κατακτήσεις αρχικά του νου, που κατορθώνει να «συλλάβει» τη γνώση. Παρατηρείστε την αποτύπωση της επιθετικότητας του ανθρώπου στα ρήματα με τα οποία περιγράφονται οι νοητικές του λειτουργίες: από το «συλλαμβάνω» μια ιδέα ή «κατακτώ» τη γνώση, μέχρι την αθώα και πιο λαϊκή έκφραση-ερώτηση του δασκάλου προς τους μαθητές του «το πιάσατε;». Όλες οι φράσεις ξεσηκωμένες από το κυνήγι.
[5] Δοξαστικό των Αίνων του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου. _ Πάλι διαψεύσθηκε ο Αδάμ κι ενώ επιθύμησε να γίνει Θεός δεν τα κατάφερε.
[6] Τα παραπάνω αποδεικνύουν οι απεριόριστες δυνατότητες δισεκατομμυρίων ανθρώπων που συνδέονται με κινητές συσκευές (με πρωτοφανή επεξεργαστική ισχύ, χωρητικότητα αποθήκευσης και πρόσβαση στη γνώση), αλλά και η προοπτική οι δυνατότητες αυτές να πολλαπλασιαστούν με τις αναδυόμενες τεχνολογικές επαναστάσεις, σε τομείς όπως η τεχνητή νοημοσύνη, η ρομποτική, το ιντερνέτ των πραγμάτων, τα αυτόνομα οχήματα, η τρισδιάστατη εκτύπωση, η νανοτεχνολογία, η βιοτεχνολογία, οι κβαντικοί υπολογιστές κ.ά. _ Δες και «Άποψη: Τα επόμενα 100 έτη και η 4η βιομηχανική επανάσταση», Κωνσταντίνος Ζοπουνίδης, Γιώργος Ατσαλάκης, Ιωάννα Ατσαλάκη, http://www.kathimerini.gr/978507/article/oikonomia/die8nhs-oikonomia/apoyh-ta-epomena-100-eth-kai-h-4h-viomhxanikh-epanastash
[7] Harari Y. (2017), Homo Deus, σ. 36
[8] Σε αυτό το υπερδίκτυο η πληροφορία θα αξιώνει να κυκλοφορεί ελεύθερα, ξεφεύγοντας από την ιδιοκτησία και τον έλεγχο του ανθρώπου που την παρήγαγε.
[9] Harari Y. ό.π. σ.363
[10] Harari Y. ό.π. σ. 374, 376
[11] Harari Y. ό.π. σ.340
[12] «Η τεχνολογία του 21ου αιώνα μπορεί να επιτρέψει σε εξωτερικούς αλγόριθμους να χακάρουν την ανθρωπότητα». _ Harari Y. ό.π., σ. 327
[13] Harari Y. ό.π. σ.327. _ Αυτό υποστηρίζει άλλωστε και το κίνημα του Ποσοτικοποιημένου Εαυτού, που μας προτρέπει να γνωρίσουμε τον εαυτό μας μέσω των αριθμών.
[14] Δες Ιωάννης Ζηζιούλας Μητροπολίτης Περγάμου, «Ευρωπαϊκό πνεύμα και Ελληνική Ορθοδοξία», περιοδικό «Ευθύνη» Φυλλάδιο Νεοελληνικού Προβληματισμού 1985: «Η δυτική στάση απέναντι του κόσμου, όπως την εξέφραζαν οι Λατίνοι της Ρώμης και της Βόρειας Αφρικής, είχε κοινό χαρακτηριστικό της την μέριμνα για την οργάνωση των όντων, έτσι ώστε να είναι χρήσιμα. Αυτό εξωτερικά οδήγησε στη θαυμαστή επιτυχία της οργανώσεως των θεσμών και του κράτους από τους Ρωμαίους, ενώ φιλοσοφικά είχε άλλες βαθύτερες συνέπειες. Για να είναι τα όντα πρόσφορα σε οργάνωση, ταξινόμηση, χρησιμότητα κ.λπ., χρειάζεται μια κάποια σταθερότητα, μια αντικειμενοποίηση.».
[15] Θεμέλια αυτού του πολιτισμού, που αναπτύχθηκε στην Ευρώπη από την Αναγέννηση και εξής, είναι: [α] ο αρχαίος ελληνικός κόσμος, αποστερημένος όμως της ιερότητάς του, [β] η χριστιανική πίστη, αποκομμένη κι αυτή από την εσχατολογική της προοπτική και γι’αυτό εγκοσμιοκρατική, και [γ] το ρωμαϊκό πνεύμα της χρησιμότητας και των κραταιών δομών. _ Ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος στην Ιστορία του Ευρωπαϊκού Πνεύματος, τόμος 1, κεφ. α΄, σελ. 44, προσθέτει και ένα τέταρτο στοιχείο: «το ακμαίο, βάρβαρο και άφθαρτο αίμα των λαών του Βορρά».
[16] Χρησιμοθηρία: δηλαδή, η αντίληψη ότι όλα πρέπει να συντείνουν και να υπηρετούν την παραγωγικότητα, που διασφαλίζει την ευδαιμονία. _ Λογοκρατία: Ο άνθρωπος νοείται κατεξοχήν ως ένα ον που σκέπτεται. Στο «cogito ergo sum / σκέπτομαι, άρα υπάρχω». _ Δες Ντεκάρτ Ρενέ (René Descartes), «Στοχασμοί περί της πρώτης φιλοσοφίας», σελ. 72 και 169, (μτφ. Ε. Βανταράκης), εκδ. Εκκρεμές, Αθήνα 2003] την περίφημη «πρώτη αρχή της φιλοσοφίας» του Καρτέσιου, συμπυκνώνεται το θεμέλιο της βεβαιότητας και η υπεροχική στάση του. _ Στον έκτο Στοχασμό του ο Γάλλος φιλόσοφος, μαθηματικός, φυσικός και θεμελιωτής του ορθολογισμού, Ρενέ Ντεκάρτ (1596–1650), αναδιατυπώνοντας στην πραγματικότητα την πλατωνική αντίληψη, αναφέρει πως ο εαυτός, ως σκεπτόμενη οντότητα, είναι αληθινά διακριτός από το σώμα και μπορεί να υπάρξει χωρίς αυτό. Ψυχή-νους και σώμα είναι δύο διακριτά χαρακτηριστικά της ανθρώπινης ύπαρξης, ενώ οι αισθήσεις ή η φαντασία είναι κατώτερες γνωστικές δυνάμεις, τις οποίες δεν μπορούσε να εμπιστευόμαστε με την ίδια βεβαιότητα. _ Στον σύγχρονο πολιτισμό η διανοητική ικανότητα του ανθρώπου –αλλά και η συνακόλουθη κυριαρχία της πληροφορίας, ως μέσου διάχυσης της γνώσης– προωθεί την πίστη ότι όσο πιο πολλά γνωρίζουμε, τόσο πιο ασφαλείς είμαστε. Συνέπεια της σύνθεσης όλων αυτών είναι η υπερτροφία του λογικού, το οποίο κατεξουσιάζει την πραγματικότητα, μέχρι του σημείου να την πλάθει όπως θέλει. Είναι χαρακτηριστικός ο όρος «virtual reality / εικονική πραγματικότητα»].
[17] Είναι χαρακτηριστικό, ότι το ιδανικό της ευδαιμονίας του ατόμου έχει περάσει και στα Συντάγματα των Δυτικών Χωρών.
[18] Ζούμε την εκπλήρωση της προφητείας του Λεονάρντο ντα Βίντσι: «Θα πηγαίνουν άνθρωποι δίχως να κινούνται, θα μιλούν σε εκείνον που δεν μπορεί να βρεθεί, και θα ακούνε εκείνον που δεν μιλά».
[19] Ιωάννης Ζηζιούλας Μητροπολίτης Περγάμου, περιοδικό «Διάλογοι Καταλλαγής», Οκτώβριος – Νοέμβριος – Δεκέμβριος 2002 / Ορθοδοξία και σύγχρονος πολιτισμός
[20] Ιωάννης Ζηζιούλας Μητροπολίτης Περγάμου, ό.π.
[21] Ιωάννης Ζηζιούλας Μητροπολίτης Περγάμου, περιοδικό «Νέα Ευθύνη» τεύχος 3 / O Ντοστογιέφσκι και η ηθική / πηγή: http://www.antifono.gr/portal/antifono.gr
[22] Ντοστογέφσκι Φ. (2010), Υπόγειο. Αθήνα: Ίνδικτος
[23] Η ταχύτητα ως θεϊκή ιδιότητα αποτυπώνεται και στη λέξη «θεός» (από το ρήμα «θέω»: τρέχω), σύμφωνα με μια παρετυμολογική εκδοχή. Ο θεός, επίσης, νοείται ως «παντοκράτορας», «πανταχοῦ παρὼν καὶ τὰ πάντα πληρῶν», και «παντογνώστης», «ἐτάζων καρδίας καὶ νεφρούς».
[24] «οὐκ ἐπ’ἄρτῳ μόνῳ ζήσεται ἄνθρωπος» (Μτ 4, 4).
[25] Δες σχετικά και Πασκάλ Μ. (2008), Σκέψεις, όπου μεταξύ άλλων κάνει αναφορά και στα λόγια του Αγίου Αυγουστίνου: «Δεν θα ήμουν χριστιανός, αν δεν υπήρχαν τα θαύματα».
[26] Ντοστογέφσκι Φ. (2018), Αδελφοί Καραμαζώφ. Αθήνα: Ίνδικτος _ Όχι σπάνια, ακόμη και στον χώρο της θρησκείας, «ὁ ἂνθρωπος δὲν ἀναζητᾶ τόσο τὸν Θεό ὃσο τὰ θαύματα.». Ένας θεός χωρίς τη δυνατότητα να κάνει θαύματα, χωρίς τη φοβερή δύναμη του μυστηρίου, είναι ένας άχρηστος θεός, ακόμη και για τους θρήσκους. «Κατέβα ἐσὺ ἀπὸ τὸν σταυρὸ κι ἐμεῖς θὰ πιστέψουμε ὃτι εἶσαι Ἐσύ», προκαλούσαν κοροϊδευτικά τον σταυρωμένο Ιησού οι θρήσκοι Ιουδαίοι. Δεν κατέβηκε, δεν τον πίστεψαν και δε ντράπηκαν να τον σταυρώσουν…
[27] Ντοστογέφσκι Φ. (2018), Αδελφοί Καραμαζώφ. ό.π.
[28] «τὸ ξύλον τοῦ εἰδέναι γνωστὸν καλοῦ καὶ πονηροῦ.» (Γεν 2, 9).
[29] «οὐ φάγεσθε ἀπ᾿ αὐτοῦ· ᾗ δ᾿ ἂν ἡμέρᾳ φάγητε ἀπ᾿ αὐτοῦ, θανάτῳ ἀποθανεῖσθε.» (Γεν 2, 17).
[30] «καὶ εἶπεν ὁ ὄφις τῇ γυναικί· […] ᾗ ἂν ἡμέρᾳ φάγητε ἀπ᾿ αὐτοῦ, διανοιχθήσονται ὑμῶν οἱ ὀφθαλμοὶ καὶ ἔσεσθε ὡς θεοί» (Γεν 3, 4-5).
[31] Δες και το ατελές ποίημα του Κωνσταντίνου Καβάφη «Πρόσθεσις» (1897) από τα Κρυμμένα Ποιήματα [1882–1923]:
Ἄν εὐτυχὴς ἤ δυστυχὴς εἶμαι δὲν ἐξετάζω.
Πλὴν ἕνα πρᾶγμα μὲ χαρὰν στὸν νοῦ μου πάντα βάζω —
ποὺ στὴν μεγάλη πρόσθεσι (τὴν πρόσθεσί των ποὺ μισῶ)
ποὺ ἔχει τόσους ἀριθμούς, δὲν εἶμ’ ἐγὼ ἐκεῖ
ἀπ’ τὲς πολλὲς μονάδες μία. Μὲς στ’ ὁλικὸ ποσὸ
δὲν ἀριθμήθηκα. Κι αὐτὴ ἡ χαρὰ μ’ ἀρκεῑ.
[32] Δες «Ἁγιότητα», Λειβαδίτης Tάσος, στο Ποίηση, Tόμος Γ΄ 1979-1987, Kέδρος 1991):
Ἡμερολόγιο ἥσυχο στὸν τοῖχο, μιὰ ἡμερομηνία κι οἱ ἅγιοι σιωπηλοί,
χλωμοὶ κι ἀναμάρτητοι, σημειωμένοι μόνο μὲ τὸ μικρό τους ὄνομα,
ὅπως τοὺς φώναζε ἡ μητέρα τους.
Kύριε, κανείς τους δὲν ἤθελε νὰ μεγαλώσει.
[33] «Τὸ βαλάντιο ἤ τὴν ζωή; τὴ ζωή», Νίκου Εγγονόπουλου, «Το γλωσσάριο των ανθέων».
[34] «Τὰ βέλη», Από τη συλλογή «Ἐνδοχώρα» (1945), Ανδρέας Εμπειρίκος, Εκδόσεις Άγρα, Αθήνα 1980, σελ. 46.
[35] «Ἀφοῦ μόνον ὁ ἔρωτας τὸν θάνατο νικᾶ», από το ποίημα «Μία ριξιά ζαριῶν δὲν καταργεῖ ποτὲ τὴν τύχη», Ανδρέας Εμπειρίκος, στο «Αἰ γενεαὶ πᾶσαι ἤ Ἡ σήμερον ὡς αὔριον καὶ ὡς χθές», Εκδόσεις Άγρα 1984, σ. 99.
[36] Στην τηλεταινία «Δεκάλογος 1» (1988), σε σκηνοθεσία Krzysztof Kieślowski και σενάριο Krzysztof Kieślowski και Krzysztof Piesiewicz, διεξάγεται ο εξής διάλογος ανάμεσα στη θεία και τον μικρό ανεψιό της:
_ «Ο Θεός είναι πολύ απλός, αν έχεις πίστη», λέει η θεία.
_ «Πιστεύεις στον Θεό;», ρωτά το παιδί με έκπληξη.
_ «Ναι», του απαντά.
_ «Λοιπόν, ποιος είναι;», ξαναρωτά το παιδί γεμάτο περιέργεια. Η θεία παίρνει το παιδί στην αγκαλιά της και το ρωτά τρυφερά:
_ «Τι νιώθεις τώρα;»
_ «Σ’αγαπάω», της λέει.
_ «Ακριβώς εκεί είναι ο Θεός.».
