Οι παλιότεροι θυμούνται ακόμα τι αντίκτυπο είχαν στους ναζί κάτι λέξεις σαν τη «μαλάρια» και τον «τύφο» και πώς έτρεχαν να γλιτώσουν μόλις άκουγαν για αρρώστιες και επιδημίες που είχαν χτυπήσει στα ξαφνικά τα κατακτημένα χωριά.
Σε μια εποχή λοιπόν που αθώοι άνθρωποι δολοφονούνταν μαζικά για τον θεό που πίστευαν ή τις πατρίδες που είχαν γεννηθεί, ένας στρατιώτης είπε να πολεμήσει τη ναζιστική λαίλαπα χωρίς όπλο στα χέρια του.
Το μόνο όπλο που είχε ήταν η επιστήμη, και η γνώση φυσικά για το πώς αντιδρούσαν στις αρρώστιες οι σχεδόν υποχονδριακοί Γερμανοί.
Την ώρα λοιπόν που έθετε επανειλημμένα τη δική του ζωή σε κίνδυνο αψηφώντας τον κατακτητή, ο γιατρός Ευγένιος Λαζόφσκι γινόταν ήρωας στα μάτια όλων, αν και γι’ αυτόν το να σώσει τις ζωές των ανθρώπων γύρω του δεν ήταν καν επιλογή. Ήταν το μόνο σωστό πράγμα που μπορούσε να κάνει στον παραλογισμό του πολέμου.
Ο κληρωτός γιατρός του Πολωνικού Στρατού και αντάρτης κατόπιν της πολωνικής Αντίστασης προκάλεσε μια ψεύτικη επιδημία τύφου (επιδημικός τύφος, η σοβαρότερη μορφή της νόσου) σε μια πόλη και τα γύρω χωριά.
Το πανούργο τέχνασμά του έσωσε από τις εκτελέσεις και τα στρατόπεδα συγκέντρωσης 8.000 ανθρώπους, Εβραίους κυρίως αλλά και άλλους καταδικασμένους από τη ναζιστική ιδεολογία. Έπεισε δηλαδή τους αξιωματούχους του Γ’ Ράιχ ότι ο πληθυσμός έπασχε από τύφο, κι έτσι δεν θα μπορούσε να μεταφερθεί στα κολαστήρια του θανάτου και να μολύνει όλους τους άλλους τροφίμους. Και ως γνήσιος ήρωας, ο δρ Λαζόφσκι δεν μοιράστηκε με κανέναν την ιστορία του, παρά 50 σχεδόν χρόνια αργότερα!
Το γενναίο όσο και δαιμόνιο κόλπο του είχε βέβαια αρκετή επιστήμη πίσω του. Ο Λαζόφσκι και ο φίλος του, επίσης γιατρός, Στάνισλαβ Ματούλεβιτς, είχαν ανακαλύψει πως εμβολιάζοντας έναν υγιή άνθρωπο με νεκρά στελέχη της ασθένειας, φαινόταν σαν να είχε τη νόσο χωρίς ωστόσο να την έχει. Έβγαινε θετικός δηλαδή στις εξετάσεις, χωρίς να έχει φυσικά κανένα σύμπτωμα.
Οι Γερμανοί έτρεμαν τον τύφο, τόσο εξαιτίας της ιδιαιτέρως μεταδοτικής του φύσης όσο και της επικινδυνότητάς του για τον οργανισμό. Ο Λαζόφσκι ήξερε βέβαια πως οι εβραίοι που είχαν τύφο εκτελούνταν επιτόπου, κι έτσι έπρεπε να σκεφτεί για άλλη μια φορά ανατρεπτικά: εμβολίασε με τα νεκρά βακτήρια μόνο τον μη εβραϊκό πληθυσμό της πόλης, στις γειτονιές που περικύκλωναν τα εβραϊκά γκέτο δηλαδή.
Γνώριζε και με το παραπάνω ότι η πολιτική του ναζί σε μια τέτοια επιδημία θα ήταν να εγκαταλείψει αμέσως την περιοχή, θέτοντάς τη σε καραντίνα. Το σχέδιό του δούλεψε και με το παραπάνω: κάπου 8.000 πολωνοεβραίοι σώθηκαν από βέβαιο θάνατο στις φάμπρικες του θανάτου, κι αυτό γιατί δεν μεταφέρθηκαν ποτέ στα προγραμματισμένα στρατόπεδα συγκέντρωσης.
Αυτό έκανε ο νεαρός γιατρός με το μεγάλο τσαγανό και την ακόμα μεγαλύτερη καρδιά, αδιαφορώντας για έθνη, θρησκείες, φυλές και τάξεις. Ανθρώπους είχε γύρω του και ανθρώπους θα βοηθούσε, με όποιο κόστος. Στον πολωνικό Ερυθρό Σταυρό είχε εργαστεί εξάλλου και είχε παίξει ουκ ολίγες φορές τη ζωή του κορώνα-γράμματα για να συνδράμει τον συνάνθρωπο.
Καθολικός ήταν αυτός, παρείχε ωστόσο εθελοντικά ιατρικές υπηρεσίες στο εβραϊκό γκέτο της πόλης, κάτω από τις μύτες των Γερμανών. Αν κάποιος εβραίος συμπολίτης του χρειαζόταν γιατρό, είχαν σκαρφιστεί ένα σύστημα όπου κρεμούσαν ένα κουρέλι στον φράχτη του γιατρού και εκείνος επισκεπτόταν το γκέτο το βράδυ, στην απόλυτη μυστικότητα του κατασκόταδου.
Όταν άρχισαν να κυκλοφορούν οι πρώτες φήμες για εκκένωση του γκέτο και μεταφορά των εβραίων στα κολαστήρια του Ολοκαυτώματος, ο Λαζόφσκι δεν θα άφηνε τους γείτονες και φίλους του να αφανιστούν, όχι αμαχητί τουλάχιστον. Αυτός όμως ήταν γιατρός και είχε δώσει όρκο να σώζει ζωές, όχι να τις αφαιρεί. Και καθώς δεν έπιανε όπλο για κανέναν λόγο, έπιασε την επιστήμη από τα μαλλιά επιστρατεύοντάς τη σε έναν πρωτόγνωρο για την ίδια ρόλο.
Κι όμως, παρά το ανδραγάθημά του, επέλεξε να μην το μοιραστεί ποτέ με κανέναν. Μετά μετανάστευσε στις ΗΠΑ (1958), έγινε καθηγητής Παιδιατρικής στο Πανεπιστήμιο του Ιλινόις και παρέμεινε ταπεινός για το τι έκανε στον πόλεμο καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του.
Ο μεγαλοκαθηγητής πια, με περισσότερες από 100 επιστημονικές δημοσιεύσεις στο ενεργητικό του, αποσύρθηκε από την ενεργό δράση στα τέλη της δεκαετίας του 1980, κι αυτό ήταν όλο. Εξομολογήθηκε την ιστορία του μόνο στα τέλη της δεκαετίας του 1990, όταν και εμφανίστηκε ένα ντοκιμαντέρ («A Private War» το 2000) για την άγνωστη δράση του πολωνού εμιγκρέ.
Εκεί περιλαμβάνονται συνεντεύξεις από ανθρώπους που οι γονείς τους σώθηκαν από την πλαστή επιδημία, αν και το ντοκιμαντέρ πέρασε μάλλον στα «ψιλά» της Ιστορίας. Ακόμα και η σύζυγος του Λαζόφσκι δεν έμαθε ποτέ τι είχε κάνει ο άντρας της στον Β’ Παγκόσμιο!
Η γυναίκα του πέθανε το 1996 και εκείνος 10 χρόνια αργότερα, στα 93 του, σε πόλη του Όρεγκον, όπου περνούσε τα στερνά του με την κόρη του. Χιλιάδες άνθρωποι και οι ακόμα περισσότερες χιλιάδες απόγονοί τους του χρωστούσαν τις ζωές τους…
Πρώτα χρόνια
Ο Ευγένιος Σλάβομιρ Λαζόφσκι γεννιέται το 1913 στην Τσεστοχόβα της Πολωνίας. Οι πηγές για τα πρώτα του χρόνια είναι αποσπασματικές, ξέρουμε πάντως πως τέλειωσε το Δημοτικό στη γενέτειρά του και το Γυμνάσιο στη Βαρσοβία.
Τρομερός στα μαθήματα και με άριστες ακαδημαϊκές επιδόσεις, με το που τελειώνει το σχολείο γίνεται δεκτός στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου της Βαρσοβίας, απ’ όπου πήρε το πτυχίο του πάνω στην ώρα για τον Β’ Παγκόσμιο. Όταν το 1939 πάτησε την Πολωνία η ναζιστική μπότα, ο Λαζόφσκι είχε μόλις αποφοιτήσει και υπηρετούσε τη θητεία του ως κληρωτός γιατρός.
Ταυτοχρόνως, δούλευε και ως γιατρός στον πολωνικό Ερυθρό Σταυρό…
Τα χρόνια του Β’ Παγκοσμίου
Στη μάχη της χώρας του με το Γ’ Ράιχ, ο Λαζόφσκι ήταν μέρος μιας ομάδας κληρωτών γιατρών του Ερυθρού Σταυρού που επέβαιναν σε ένα τρένο και όργωναν τα μέτωπα για να παρέχουν ιατρικές υπηρεσίες στους πολωνούς τραυματίες. Σώθηκε μάλιστα από τύχη, ή καλύτερα από τη δίψα του να ορμά πάντα πρώτος έξω από το τρένο για να βρεθεί όσο το δυνατόν γρηγορότερα δίπλα στους τραυματίες.
Σε μια τέτοια στάση του ιατρικού τρένου λοιπόν μόλις που γλίτωσε ο ανθυπολοχαγός από τη γερμανική βόμβα που προσγειώθηκε πάνω στα βαγόνια του Ερυθρού Σταυρού, η οποία σκότωσε τους πάντες. Λίγο μετά βρέθηκε μάλιστα αιχμάλωτος πολέμου σε γερμανικό στρατόπεδο, απ’ όπου κατάφερε να το σκάσει και να ενταχθεί τελικά στην πολωνική Αντίσταση.
Πλέον είμαστε στα χρόνια της γερμανικής κατοχής της Πολωνίας και ο Λαζόφσκι πήγε και βρήκε τη γυναίκα και τη μικρή ακόμα κόρη του σε ένα προάστιο της πόλης Στάλοβα Βόλα. Ζούσαν έξω ακριβώς από την εβραϊκή συνοικία, όπου άνοιξε σχεδόν αμέσως ένα ιατρείο με τον καλό του φίλο και συμφοιτητή δρ Στάνισλαβ Ματούλεβιτς.
Ήταν ο Ματούλεβιτς αυτός που έκανε την ανακάλυψη με τα νεκρά βακτήρια του επιδημικού τύφου και τα θετικά αποτελέσματα που εμφάνιζαν τα τεστ χωρίς να νοσεί ο άνθρωπος. Και με τέτοια ανακάλυψη στα χέρια τους, δεν θα την άφηναν αχρησιμοποίητη! Αρχικά σκέφτηκαν να σώσουν τους εβραίους συμπολίτες τους τόσο στη Στάλοβα Βόλα όσο και τα γύρω χωριά από την καταναγκαστική εργασία και τα μαρτύρια που υπέμειναν από τους Γερμανούς.
Γιατί όχι όμως και από την εξόντωση;
Τα βακτήρια που έσωσαν χιλιάδες ζωές
Οι Γερμανοί έτρεμαν τις μολυσματικές νόσους και ιδιαιτέρως τον επιδημικό τύφο, μια αρρώστια που είχε καιρό να χτυπήσει τη Γερμανία, σε επιδημικές τουλάχιστον διαστάσεις. Ταυτοχρόνως, ο τύφος ήταν εξαιρετικά μεταδοτικός και φονικά επικίνδυνος. Γι’ αυτό και όσοι νοσούσαν από επιδημικό τύφο δεν μεταφέρονταν σε στρατόπεδα. Αν ήταν εβραίοι, εκτελούνταν επιτόπου. Όλοι οι άλλοι αφήνονταν στην τύχη τους, τον θάνατο συνήθως εξαιτίας των τραγικών ελλείψεων σε φάρμακα και προσωπικό.
Όταν ξεσπούσε μάλιστα επιδημία τύφου, ο κατακτητής έθετε την περιοχή σε καραντίνα και δεν ξαναπατούσε το πόδι του εντός της για κανέναν λόγο. Κι έτσι αντί να κρύψουν εβραϊκές οικογένειες στο υπόγειό τους, οι δυο γιατροί θα τις έκρυβαν σε κοινή θέα! Μέσα στα 12 εβραϊκά γκέτο δηλαδή της Στάλοβα και των γύρω περιοχών, σώζοντάς τους από τις καθημερινές εκτελέσεις και την αναπόφευκτη εκτόπισή τους στα στρατόπεδα του θανάτου.
Ο Ματούλεβιτς έλεγξε την υπόθεσή του εμβολιάζοντας έναν φίλο του από το γκέτο της Σταλόβα που ήθελε να αποφύγει πάση θυσία να επιστρέψει εντός του. Του έκανε το εμβόλιο και έστειλε κατόπιν δείγμα του αίματός του στο γερμανικό εργαστήριο. Μια βδομάδα αργότερα, οι δυο νεαροί γιατροί έλαβαν ένα τηλεγράφημα που επιβεβαίωνε ότι ο ασθενής τους είχε προσβληθεί από επιδημικό τύφο, απαγορεύοντάς του να επιστρέψει στο στρατόπεδο εργασίας. Το πράγμα δούλευε!
Όποιος κατέφτανε πια στο ιατρείο τους γινόταν λίγο-πολύ συνεργός τους. Γιατί ναι μεν τα τεστ τον έδειχναν θετικό στον τύφο, στην πραγματικότητα ωστόσο εκείνος ήταν ολότελα υγιής. Κι έτσι έπρεπε να ξέρει για τα συμπτώματα της νόσου, ώστε να μπορεί να τα προσποιηθεί στους ναζί γιατρούς όταν θα ξεσπούσε η «επιδημία» και θα έρχονταν να εκτιμήσουν την κατάσταση.
Με κάθε αποστολή αίματος στο γερμανικό εργαστήριο, ερχόταν εκείνο το κόκκινο τηλεγράφημα και μια ακόμα ζωή είχε σωθεί. Όταν η νόσος άγγιξε επιδημικές διαστάσεις, οι Γερμανοί απέκλεισαν την περιοχή. Ούτε οι ίδιοι έμπαιναν τώρα στα γκέτο ούτε και κανείς έβγαινε φυσικά από αυτά. Ούτε για στρατόπεδα εργασίας ούτε για στρατόπεδα συγκέντρωσης.
Κάποια στιγμή, όσο το πράγμα τραβούσε σε μάκρος, κατέφτασε γερμανικό ιατρικό κλιμάκιο για να επιβεβαιώσει την επιδημία. Η ναζιστική ομάδα, μερικοί γιατροί και κάποιοι στρατιώτες, συνάντησαν τον Λαζόφσκι στα περίχωρα του προαστίου, όπου τους περίμενε ένα ζεστό γεύμα. Έτρωγαν και έπιναν και τα έλεγαν με τον νεαρό γιατρό μέχρι που ο αρχίατρος βαρέθηκε να πάει στο νοσοκομείο (ή φοβήθηκε), στέλνοντας μόνο τους δυο βοηθούς του.
Κατατρομοκρατημένοι κι εκείνοι, πήραν στα γρήγορα μερικά δείγματα αίματος από «πειραγμένα» υποκείμενα και έφυγαν άρον άρον, φοβούμενοι για τη ζωή τους. Ούτε φυσική εξέταση έκαναν ούτε ιστορικό πήραν! Ο δρ Λαζόφσκι χασκογέλασε, ξέροντας ότι τα είχαν καταφέρει. Αυτός ήταν ο δικός τους πόλεμος, ένας πόλεμος με άλλα όπλα.
Όσο γίνονταν αυτά, οι γονείς του Λαζόφσκι έκρυβαν δυο εβραϊκές οικογένειες στο σπίτι τους, μια κίνηση που θα αναγνωριζόταν αργότερα και οι δυο τους θα περιλαμβάνονταν στους Δικαίους των Εθνών. Η δράση του γιου δεν σταμάτησε ωστόσο εδώ, καθώς τώρα είχε να νοιαστεί για τους εγκλωβισμένους των γκέτο που είχαν τεθεί σε καραντίνα.
Το σπίτι του συνόρευε με το γκέτο της Σταλόβα, η πίσω αυλή του δηλαδή, και όποιος εβραίος χρειαζόταν τις υπηρεσίες του άφηνε ένα λευκό κουρελόπανο πάνω στον φράχτη. Το βράδυ ο γιατρός με ένα σάλτο βρισκόταν μέσα στο γκέτο, ρισκάροντας κάθε φορά τη ζωή του. Με θάνατο τιμωρούνταν μια τέτοια βοήθεια.
Και όπως ήταν φυσικό, κάθε βράδυ ο φράχτης του γέμιζε πανιά, καθώς όλοι τον εμπιστεύονταν και χρειάζονταν φυσικά τις υπηρεσίες του. Ο Λαζόφσκι έπρεπε να παραποιεί τώρα το φαρμακευτικό του απόθεμα για να μη γίνει τσακωτός. Ο πόλεμος κοντοζύγωνε στο τέλος του, όταν και ένας ευγνώμων γερμανός στρατιώτης, τη ζωή του οποίου είχε σώσει ο καλός Πολωνός λίγους μήνες νωρίτερα, τον ειδοποίησε κρυφά πως είχαν ανακαλύψει τη βοήθεια που παρείχε στο γκέτο και θα τον έπιαναν από στιγμή σε στιγμή.
Με τη γυναίκα και την κόρη του ανά χείρας, έφυγαν όπως όπως και βρήκαν τον δρόμο τους ως τη Βαρσοβία. Γυρνώντας μάλιστα το κεφάλι του πίσω, είδε τον ίδιο στρατιώτη να πυροβολεί μερικά παιδάκια.
Τα 12 εβραϊκά γκέτο που περιλαμβάνονταν στην περιοχή που έθεσε σε καραντίνα ο Λαζόφσκι και ο συνεργός του μετρούσαν κάπου 8.000 ανθρώπους. Όσους έσωσε ο «Πολωνός Σίντλερ» από τουλάχιστον βέβαιο θάνατο…
Τελευταία χρόνια
Οι Γερμανοί αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν την Πολωνία γρηγορότερα απ’ όσο υπολόγιζαν, αφήνοντας τελικά τους εβραίους του Λαζόφκσι στην ησυχία τους. Ο γιατρός συνέχισε να ασκεί την ιατρική στη μεταπολεμική Πολωνία. Όπως είπε δεκαετίες αργότερα, δεν μοιράστηκε την ιστορία του φοβούμενος αντίποινα.
Το 1958 πήρε την απόφαση και μετανάστευσε οικογενειακώς στις ΗΠΑ, με υποτροφία μάλιστα του Ιδρύματος Ροκφέλερ για να συνεχίσει τις σπουδές του στην ιατρική. Εγκαταστάθηκε στο Σικάγο, πέρασε από τα έδρανα του πανεπιστημίου για να αναγνωριστεί το πτυχίο του αρχικά και να εμβαθύνει αργότερα τις γνώσεις του. Και τις εμβάθυνε τόσο που το 1976 έλαβε την έδρα του καθηγητή παιδιατρικής στο Πανεπιστήμιο του Ιλινόις!
Μέχρι τότε είχε περισσότερες από 100 δημοσιεύσεις στο ενεργητικό του, τόσο στα αγγλικά όσο και τα πολωνικά, και όλοι τον ήξεραν ως καλοσυνάτο καθηγητή και διαπρεπή ερευνητή.
Τα απομνημονεύματά του εκδόθηκαν πάντως στα πολωνικά («Prywatna wojna») και κυκλοφόρησαν αργότερα στα αγγλικά («My Private War»), τα οποία γνώρισαν αρκετές εκδόσεις. Εκεί ξανασυναντήθηκε με τον παλιό του γνώριμο, δρ Ματούλεβιτς, για να μοιραστούν την απίστευτη ιστορία τους από τα παλιά.
Στα τέλη της δεκαετίας του 1980, ο Λαζόφσκι είπε να ξεκουραστεί, βγαίνοντας στη σύνταξη. Η σύζυγός του Μαρία πέθανε το 1996 χωρίς να μάθει ποτέ ποιος ήταν πραγματικά ο άντρας της. Καθώς μόνο το 2000 θα γυριζόταν το ντοκιμαντέρ για τη ζωή του στην Πολωνία, το «A Private War», από τον ντοκιμαντερίστα και παραγωγό Ryan Bank. Αυτός και ο Λαζόφσκι επέστρεψαν στην Πολωνία και κατέγραψαν μαρτυρίες επιζώντων από τη δράση του ή απογόνων τους.
Στο πλαίσιο της έρευνας και των γυρισμάτων σε ΗΠΑ και Πολωνία, οι δυο άντρες πέρασαν μερικές μέρες με τον υπουργό Εσωτερικών της Πολωνίας, τον υπουργό Εξωτερικών και μερικούς ακόμα αξιωματούχους. «Ήταν ήρωας σε αυτή την πόλη», είπε ο σκηνοθέτης, «όταν επιστρέψαμε, οργανώθηκαν εκδηλώσεις και γιορτές για πολλές μέρες».
Ο ιδιαίτερος αυτός και εξόχως αφανής ήρωας του Β’ Παγκόσμιου πέρασε τα τρία τελευταία του χρόνια στο πλευρό της κόρης του στο Όρεγκον, πλάι στα εγγόνια και τα δισέγγονά του. Εκεί άφησε την τελευταία του πνοή στις 16 Δεκεμβρίου 2006. Μέχρι τότε όλοι ήξεραν ποιος ήταν πραγματικά ο κύριος καθηγητής…
